Агаарын бохирдлыг бууруулах Үндэсний хорооны дэргэдэх Эрдэмтдийн зөвлөлийн шийдвэрээр хагас кокс буюу хөх нүүрсээр хийсэн шахмал түлшийг энэ өвөл нийслэлийн иргэд хэрэглэнэ. Хагас коксон шахмал түлш нь хатуу түлшний хувьд хамгийн цэвэр бөгөөд “Утаагүй түлш” юм. Өөрөөр хэлбэл, түүхий нүүрсийг дулааны аргаар буюу 500-700 хэмийн өндөр температурт боловсруулж, хорт бодисыг шүүж хагас кокс болгодог. Дараа нь гаргаж авсан хагас коксоор шахмал түлш хийдэг.

Энэ онд буюу 2025-2026 оны галлагааны улиралд “Тавантолгой түлш” ХХК-ийн үйлдвэрлэсэн 40 мянга орчим тонн мидлингээр хийсэн шахмал түлш болон импортоор 306 мянган тонн хагас коксон шахмал түлшийг 400 борлуулалтын цэгээр худалдаална. Нийслэлд түүхий нүүрс хэрэглэхгүй. Уурын зуухууд мидлингэн түлш түлнэ.

Түүнчлэн хагас коксон түлшний үйлдвэрийг төр, хувийн хэвшлийн түншлэлээр барих тендерийг аравдугаар сард зарлахаар болсон. Өнөөдрийн байдлаар нүүрс-хими цогцолбор буюу хагас коксон түлшний үйлдвэр барих төслийн газрын зөвшөөрөл 100 хувь, нэгжийн ТЭЗҮ 100 хувь, технологийн судалгаа 100 хувь, хөгжлийн төлөвлөгөө 90 хувьтай хэрэгжиж байна. Мөн олон улсын туршлагын дагуу цахилгаан халаагуур, хийн түлш, гэр байшингаа дулаалах, орон сууцжуулах зэрэг олон ажлыг цогцоор нь үе шаттай хийж, Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулахыг зорьж буй. Тэгвэл хагас коксон шахмал түлшний талаар эрдэмтэн, судлаач, мэргэжилтнүүд дараах байр суурийг илэрхийлж байна.  

Хагас коксон шахмал түлш нь ямар түлш вэ?

ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн Багажит шинжилгээ, тооцооллын лабораторийн эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан Ж.Нарангэрэл:

-Нүүрсээс хий, шингэн, хатуу түлш гаргаж авдаг. Ингэхдээ хийжүүлэх, шингэрүүлэх, коксжуулах технологи ашигладаг. Хагас коксоос ахуйн түлш гаргаж авдаг. Нүүрсийг түлж эхлэхэд шууд шатддаггүй. Дулааны задралд орж задралаас үүссэн уур хийн бүтээгдэхүүн шатсанаар нүүрс аажмаар шатдаг. Нүүрсийг шатаах явцад задралын бүтээгдэхүүнүүд алдагдсанаар агаарын бохирдол, угаар, муухай үнэр ихээр үүсдэг. Түүхий нүүрсийг үйлдвэрийн нөхцөлд дулааны задралд оруулаад хагас коксон нүүрс болгохдоо хорт бодисыг ялгаж авдаг. Ингэж ялгасан хагас коксыг ахуйн болон үйлвэрлэлийн зууханд шатаахад хорт бодис ялгарахгүй. Хагас кокс бол хатуу түлшин дотроо хамгийн цэвэр түлшинд тооцогдоно.

ШУТИС-ийн Хэрэглээний шинжлэх ухааны сургуулийн захирал, Монгол Улсын зөвлөх инженер Б.Тунгалагтамир:

-Агааргүй орчинд дулааны боловсруулалт хийхийг хагас коксжуулалтын процесс гэнэ. Дэлхий дахинд энэ чиглэлээр үйлдвэрлэлийн болон судалгааны түвшинд харьцуулсан судалгаа олон. Нүүрсийг хагас коксжуулах буюу гүн боловсруулалтын процессоор агаарын бохирдолд онцгой нөлөө үзүүлдэг PM2.5, PM10, NOx, Sox болон олон цагаригт ароматик нүүрсустөрөгчийн агуулга 70-80 хувьтай салдаг гэсэн судалгаанууд байдаг.

Хагас коксон шахмал түлшийг яагаад оруулж ирэхээр болсон бэ?

ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн захирал Л.Жаргалсайхан:

-Манай хүрээлэнгийн түлшний хими технологийн лабораторид Монгол Улсын 30 гаруй ордын нүүрсний судалгааг хийсэн. Энэ хүрээнд нүүрсийг хийжүүлэх, шингэрүүлэх, хагас коксжуулах судалгааг олон жил хийсэн. Өнгөрсөн хавар “Тавантолгой түлш” компанийн захиалгаар Тавантолгойн нүүрс угаах үйлдвэрийн баяжмалаар сайжруулсан шахмал түлш хийх барьцалдуулагч сонгох судалгааны ажлыг хийсэн. Бид түүхий эдийнхээ шинж чанарыг иж бүрэн судлаад агаарын бохирдол үүсгэдэг хортой хольцуудыг салгах судалгааг хийсэн.

Нүүрсийг баяжуулж, хүхрийн агууламжийг хоёр дахин бууруулж олон улсын стандартын түвшинд хүргэсэн. Харин дэгдэмхий бодисын агууламжийг бууруулж чадаагүй. Хүхрийн агууламж буурахад дэгдэмхий бодисын агууламж нэмэгдэж байсан.

Тиймээс Монгол Улс нүүрсний нөөцөөрөө хагас коксон түлш хийх, болохгүй бол баяжмалаар шахмал түлш хийх, баяжуулах боломжгүй бол ямар барьцалдуулагч ямар орц найрлагатай хэрэглэх талаар зөвлөмжүүд өгсөн. Түүхий нүүрс түлдэг байхад бохирдол ямар байлаа, цас тас хар болдог байсан.

Сайжруулсан шахмал түлшинд шилжээд агаарын чанар харьцангуй сайжирсан боловч агаарын бохирдол хүссэн хэмжээнд төдийлөн буураагүй. Тиймээс агаарт хорт хий ялгаруулдаг бодисыг ялгасан хагас коксоор түлш хийвэл тохиромжтой гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн.

Өмнө нь ч гэсэн судлаачид хагас коксон түлшийг хэрэглэх зөвлөмжүүдийг хэлдэг байсан. Хагас коксон түлшийг энэ өвөл түлэх нь бидний хувьд дэвшил болж байна. Хятад улсын туршлага дээр үндэслээд хэлэхэд ганц нүүрсийг хөгжүүлэхээс гадна зуухаа бас сайн хөгжүүлсэн байна. Зуухны технологи чухал гэдэгт анхаарах хэрэгтэй. Одоо Монгол Улс хамгийн түрүүнд хагас коксын үйлдвэртэй болох хэрэгтэй.

“Тавантолгой түлш” ХХК-ийн Ерөнхий технологич, Монгол Улсын зөвлөх инженер Д.Өлзийбат:

-Хагас коксон түлшний судалгааг мэргэжлийн байгууллагууд үе шаттай хийсэн. Хамгийн сүүлд 2023 онд Орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хороо, Эрчим хүчний яам, Тавантолгой түлшийн хамтарсан ажлын хэсэг хагас коксон түлш, тухайн хагас коксоор шахмал түлш хийх судалгааг өндөр үр дүнтэй хийсэн.

2023 онд Монгол Улсад болон гадны итгэмжлэгдсэн 7 лабораторид шинжилгээ хийлгэсэн. Шинжилгээний дүнгээр хагас коксон түлшийг хэрэглээнд нэвтрүүлэхэд хамгийн тохиромжтой түлш гэж гарсан.

2025 онд ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэнгээр хийлгэсэн судалгааны үр дүнд баяжуулсан нүүрс нь одоо ашиглаж байгаа мидлингэн түлштэй адилхан байгаа учраас шууд шахмал түлшинд ашиглахгүй байх, хагас коксон шахмал түлш хэрэглэх шийдвэрийг Агаарын бохирдлыг бууруулах Үндэсний хорооноос гаргасан. 2018 онд Засгийн газрын 68 дугаар тогтоолоор түүхий нүүрснээс татгалзсан. Мидлинг түлш агаарын бохирдлыг тодорхой хэмжээнд бууруулсан.

Харин хагас коксон шахмал түлш нь чийгний хувьд 5 хувиас бага, дэгдэмхий бодис 12 хувиас бага, хүхэр 0.5 хувиас бага, илчлэг 5800-6400 хооронд байх сайн чанарын түүхий эдээр хийсэн шахмал түлшийг иргэдэд нийлүүлэх гэж байна.

Аливаа төрлийн шахмал түлш үйлдвэрлэх технологийн дамжлагын хувьд ижилхэн. Үндсэн түүхий эд л өөрчлөгдөж байна гэсэн үг.

Хагас коксон шахмал түлшний хэрэглээ

Агаарын бохирдлыг бууруулах Үндэсний хорооны ажлын албаны мэргэжилтэн А.Батмөнх:

-Биднийг хагас коксон шахмал түлшний үйлдвэртэй танилцахад хагас коксон нүүрсэнд угаар, үнслэг, хүхэрийн хэмжээ бага байна. Иргэдэд сайн түлш ирж байгаа учраас хэрэглээнд зөв нэвтрүүлэхийн тулд олон талаас нь хэлж өгөх хэрэгтэй. Иргэд агаар сэлгэлт, галлагаа, хэрэглээ, аюулгүй байдал тал дээр анхааралтай хандаж, өөрсдийн яндан, зуухны аюулгүй байдлыг хангахыг зөвлөж байна. Ер нь олон жил хэрэглэсэн зуухны зааг, заадсаар утаа алдаж байгааг мэдэхгүйгээр угаартах аюул үүсдэг. Тиймээс угаар мэдрэгчийг зөв хэрэглэдэг, зөв ажиллаж байгаа эсэхэд хяналт тавих ёстой. Гуравт, зуухаа битүүлэх, аюулгүй байдлаа хангах тухайд суралцах нь зүйтэй.

Зууханд түлэхэд хагас коксон шахмал түлшний илчлэг ямар байх вэ?

“Тавантолгой түлш” ХХК-ийн Ерөнхий технологич, Монгол Улсын зөвлөх инженер Д.Өлзийбат:

-Мидлингэн буюу сайжруулсан шахмал түлш 6200-6500 ккалори илчлэгтэй бол хагас коксон шахмал түлш 5800-6400 ккалори илчлэгтэй учраас энэ хоёр түлшний илчлэг ялгаагүй буюу ойролцоо байна. Харин хагас кокс дангаараа 6100-6400 орчим ккалори илчлэгтэй гэдэг нь лабораторийн шинжилгээ, үйлдвэрийн нөхцөл байдал дээрээс баталгаажсан.