2025 оны 9-р сард Тяньжин хотноо болсон Шанхайн Хамтын Ажиллагааны Байгууллага (ШХАБ)-ын Дээд Хэмжээний Уулзалтын үеэр Монгол Улсын хувьд хамаарах бүс нутгийн геополитикийн томоохон өөрчлөлт боллоо.

Тус улс хорин жилийн турш ШХАБ-ын “ажиглагч улс”-ын статустай байсны эцэст энэхүү төвийг сахих үүргээс энэ удаад албан ёсоор “түтгэлзэгдсэн” юм.

Энэ алхам нь ШХАБ-ын түншийн бүтцэд хийсэн өөрчлөлтийн дараа хийгдсэн бөгөөд Тяньжиний мэдэгдлээр “ажиглагч улс”-ууд болон “яриа хэлэлцээний түнш”-үүдийг нэгтгэж “ШХАБ-ын түнш”-ийн шинэ ангилал бий болгосон юм. ШХАБ-ын 10 гишүүн орнуудаас гаргасан энэхүү байгууллагын бүтцийн өөрчлөлтийн талаарх Тяньжиний огцом мэдэгдэл нь “Афганистан”-ы өнөөгийн нөхцөл байдлаас болж “ганцаар” шахуу ажиглагчийн статустай үлдсэн Улаанбаатар шинэ статуст “зэрэглэл” буурч шилжихээс эрс татгалзав.

Оронд нь Улаанбаатар илүүтэйгээр “Хятад, Оростой гурван талт хамтын ажиллагаанд стратегийн ач холбогдол өгөх”-өө мэдэгдсэн нь зөвхөн дипломат харилцааг өөрчлөх бус, харин хоёр аварга том хөршийнхөө таталцлын хүчэнд улам бүр автаж буйг илтгэж байна.

Олон жилийн турш “олон тулгуурт” гадаад бодлого баримталж, их гүрнүүдийн хоорондын тэнцвэрийг хадгалж, хэт хамааралтай байдлаас зайлсхийж ирсэн энэ улсын хувьд энэхүү өөрчлөлт нь Евразийн дэг журам шинэчлэгдэж, Хятад, Оросын эдийн засаг, эрчим хүч, аюулгүй байдлын сүлжээ Монгол Улсыг улам бүр чангалж буйн шинж тэмдэг юм.  

Ажиглагчийн болгоомжлолоос Гурван талын зорилт руу: Тооцоолсон эргэлт  

2004 онд Монгол Улсад олгосон ШХАБ-ын ажиглагчийн статус нь нэгэн цагт геополитикийн амьд үлдэх үндэс нь байлаа. Энэ нь Улаанбаатарыг тус байгууллагын эдийн засгийн яриа хэлэлцээ, соёлын санаачилгад (жишээлбэл, цөлжилттэй тэмцэх ажил г.м) оролцох боломжийг олгосон ч аюулгүй байдал, дэд бүтцийн заавал биелүүлэх гэрээнд орохгүй байх боломжийг олгож байсан юм.

2024 он хүртэл У.Хүрэлсүх зэрэг Монгол Улсын үе үеийн удирдагчид парламентын чуулганд хэлсэн үгэндээ ажиглагчийн үүргийг “буфер” хэмээн тодорхойлж, Монгол Улсыг их гүрнүүдийн өрсөлдөөнд “оролцуулахгүй байх” боломжийг олгосон гэж онцолж байв. 

2025 он гэхэд энэ болгоомжлол арилжээ. Монголын дипломат эх сурвалжийн мэдээлснээр, Хятад, Орос Улаанбаатарт “хамтын ажиллагаагаа сайжруулах”-ыг чимээгүй боловч тууштай шахалт үзүүлсэн байна.

2022 онд Украйны дайнаас хойш Европын хийн эрэлт 40 хувиар буурсан Оросын хувьд Монгол Улсын төвийг сахисан байдал нь дорно зүг рүү эрчим хүч экспортлох маршрутыг хамгаалах зорилгод нь саад болж байв. Бээжингийн хувьд ажиглагчийн статус нь Хятадын үйлдвэрлэлийн төвүүдийг Оросын баялаг нөөцийн сав газартай Монголын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан холбох “Бүс ба Зам” санаачилгын (BRI) гол төсөл болох Монгол, Орос, Хятад (CMR)-ын эдийн засгийн коридорын хөгжилд саад болж байлаа. 

Монгол Улсын хариу үйлдэл нь уламжлалыг эрс зөрчсөн явдал байв. Зарим эх сурвалжийн мэдэгдэлд “ажиглагчийн статусаас гарах”-ыг “өргөн хүрээний бүс нутгийн форумууд”-аас илүү “бодит Монгол, Орос, Хятад гурван талын хамтын ажиллагааны үр дүнд” анхаарлаа хандуулах сонголт гэж үзжээ.

Хэдхэн хоногийн дараа Бээжинд болсон гурван талын дээд хэмжээний уулзалтад У.Хүрэлсүх Монголын “Талын зам” үндэсний хөтөлбөрийг Хятадын “Бүс ба Зам” санаачилга, Оросын Евразийн Эдийн Засгийн Холбоо (EAEU)-той шууд уялдуулсан нь ажиглагчийн дипломат харилцааны болгоомжтой үг хэллэгээс хол зөрүүтэй байв. 

Тэрээр мөн “Тэрбум мод” байгаль орчны кампанит ажил, 2026 онд Улаанбаатарт НҮБ-ын Цөлжилттэй Тэмцэх Конвенци (COP17)-ийг зохион байгуулах зэрэг бүс нутгийн хамтын ажиллагаатай холбоотой дотоодын тэргүүлэх чиглэлүүдийг онцолсон. 

ШХАБ-ын хариу үйлдэл нь энэхүү өөрчлөлтийн ач холбогдлыг тодотгож байв. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин Монгол Улсын “гүнзгийрүүлсэн хамтын ажиллагаа”-г тус байгууллагын Еврази дахь нөлөөлөл өсөн нэмэгдэж буйн шинж тэмдэг гэж магтаж, Хятадын Ерөнхийлөгч Ши Жиньпин “бүс нутгийн энх тайвныг хамгаалахад” гүйцэтгэсэн үүргийг нь сайшаав. Энэ нь Монгол Улсын ШХАБ-ын терроризмтай тэмцэх цэргийн сургуульд нэгдэж, гадаадын цэргийн баазаас зайлсхийх амлалтад өгсөн хариу юм. 

Гэвч Монгол Улсын хувьд энэхүү алхам нь төвийг сахих бодлого нь Хятад, Орос хоёр хамтын ажиллагааны нөхцөлийг тогтоодог бүс нутагт цаашид хэрэгжих боломжгүй болсныг хүлээн зөвшөөрсөн явдал байв.  

Холбогч хоолой: “Сибирийн хүч 2” ба Монголын хоёр талтай ашиг  

Хэрэв Монгол Улсын ШХАБ-ын эргэлт нь улс төрийн дохио байсан бол “Сибирийн хүч 2” (PoS2) байгалийн хийн хоолой нь түүнийг Хятад, Оростой нэгтгэх эдийн засгийн механизм юм. 2025 оны 9-р сарын 2-нд гурван улс Бээжинд 3,000 км урттай хийн хоолой барих хууль ёсны санамж бичигт гарын үсэг зурсан бөгөөд энэ хоолойгоор Оросын хийн 50 тэрбум шоо метр хийг Монголын төв хэсгээр дамжуулан Хятадад тээвэрлэнэ. 

Улаанбаатарын хувьд энэ төсөл нь хоёр талтай ашигтай: нэг талаас, КОВИД-19-ээс болон нүүрсний үнийн уналтаас сэргэж буй эдийн засагт амь тариа болох ч, нөгөө талаас хэдэн арван жилийн турш хараат байдалд оруулах гинж болох юм. 

Богино хугацааны ашиг тус нь бодитой. 30 жилийн хугацаанд PoS2-ын дамжуулалтын хураамж Монгол Улсад 10 гаруй тэрбум долларын орлого оруулах бөгөөд энэ нь жил бүр хэдэн зуун сая долларт хүрч, 2024 оны ДНБ-ий хэдэн хувьтай тэнцэх юм. Мөн 10,000 ажлын байр бий болгоно. Түүнчлэн, энэ нь Монгол Улсыг хямд үнэтэй Оросын байгалийн хийгээр хангаж, цахилгаан эрчим хүчний 90 хувийн хамааралтай нүүрсний хэрэглээг бууруулж, уур амьсгалын зорилтод нь дэмжлэг үзүүлнэ. 

Хятадын хувьд PoS2 нь эрчим хүчний аюулгүй байдалд чухал ач холбогдолтой. Хятад-АНУ-ын хурцадмал байдал болон Ойрхи Дорнодоос шингэрүүлсэн хий авах боломжгүй байгаа үед энэ хоолой Хятадын 2035 он гэхэд байгалийн хийн хэрэгцээний 15 хувийг хангах юм. Оросын хувьд энэ нь Европт алдсан зах зээлээ нөхөх боломжтой. “Сибирийн хүч 1” (одоо жилд 44 тэрбум шоо метр хий тээвэрлэнэ) өргөжсөнтэй хамт PoS2 нь 2030 он гэхэд Хятадыг Оросын хийн хамгийн том экспортлох зах зээл болгоно. 

Гэвч Монголын тусгаар бодлогод учирч болох зардал нь өндөр. Оросын Газпром болон Хятадын CNPC компаниуд 40 тэрбум долларын төслийн 85 хувийг санхүүжүүлж, дийлэнх хяналтыг гартаа авна. Монгол Улс зөвхөн газар, ажиллах хүчээр оролцох бөгөөд өмчлөх хувь, үнэ тогтоох, засвар үйлчилгээнд оролцох эрхгүй юм. Энэ нь аль хэдийн тэнцвэргүй болсон эдийн засгийн харилцааг улам гүнзгийрүүлнэ: Хятад Монголын экспортын 65 хувийг (нүүрс, зэс) худалдан авдаг бол Орос улс Монголын шатахууны 90 хувь, цахилгаан эрчим хүчний 70 хувийг нийлүүлдэг. Улаанбаатар дахь шүүмжлэгчид PoS2 нь “олон тулгуурт” дипломатыг “хоёр тулгуурт” бодит байдал болгоно гэж анхааруулж байна. 

Энэхүү тэнцвэргүй байдал нь ШХАБ-ын Дээд Хэмжээний Уулзалтаас хэдэн долоо хоногийн өмнө Газпром Монголтой тусдаа хоолойгоор байгалийн хий дамжуулалтын гэрээ эрх зүйн баримт бичиг байгуулж, Улаанбаатарыг өөр түнш хайх боломжгүй болгосноос харагдаж байв.

У.Хүрэлсүх энэ төслийг “харилцан ашигтай” гэж хамгаалж, Монгол Улс хоолойн өөрийн хэсэгт хяналтаа хадгалж, хураамжийг сэргээгдэх эрчим хүчийг санхүүжүүлэхэд ашиглах болно гэжээ. Гэвч шинжээчид эргэлзэж байна. “Хэрэв Газпром болон CNPC үнэ дээр маргалдвал Монгол дунд нь гацана. Бидэнд Б төлөвлөгөө байхгүй” гэж хил дамнасан эрчим хүчний хамтын ажиллагааны хэлэлцээнд оролцсон нэрээ хэлэхийг хүсээгүй эх сурвалж хэлэв.  

Дэд бүтэц, аюулгүй байдал ба холбогч сүлжээ 

Эрчим хүч нь Хятад-Орос-Монголын хамтын ажиллагааны сүлжээний зөвхөн нэг хэсэг юм. PoS2-ын гэрээнд гарын үсэг зурсан өдөр гурван улс ХМР-ын эдийн засгийн коридорыг 2031 он хүртэл сунгаж, гурван хил дамнасан төмөр зам зэрэг 33 шинэ дэд бүтцийн төслийг нэмжээ. Шивээхүрэн-Цэхэ, Ханги-Мандал хоёр төмөр зам Монголын нүүрсний баялагтай Өмнөговь бүсийг Хятадын гангийн төвүүдтэй холбоно. Шинэчлэгдсэн Төв төмөр замын коридор нь Монгол Улсыг Оросын Транс-Сибирийн төмөр замтай холбоно. Мөн нүүрсний экспортыг Хятад руу шуурхай болгосон Гашуунсухайт-Ганцмодны шугам аль хэдийн ашиглалтад орсон. 

Эдгээр төслүүд нь нийлээд Монголын эрдэс баялгийн экспортын авто замын тээвэрлэлтийн хамаарлыг 50 хувиар бууруулах боловч, түүний эдийн засгийг Хятадын үйлдвэрлэлийн салбар болон Оросын нөөцөд тулгуурласан өсөлттэй улам нягт холбоно. 

Аюулгүй байдлын хамтын ажиллагаа ч мөн гүнзгийрч байна. Тяньжингийн Дээд Хэмжээний Уулзалтаар Монгол Улс ШХАБ-ын “Аюулгүй байдлын асуудалтай тэмцэх цогц төв”-д хамтарч ажиллаж, 2026 онд терроризмтой тэмцэх хамтарсан сургуулилтад оролцохоо амласан. Монголын албаны хүмүүс үүнийг хэт даврах үзлийн эсрэг хариу үйлдэл гэж тайлбарлаж байгаа ч ШХАБ-ын аюул заналын тодорхойлолт нь Хятад, Оросын мөрийн хөтөлбөртэй нийцэж байна. Орос “гибрид аюул занал” (Өрнөдийн чиглэсэн хуурамч мэдээлэл)-тай тэмцэхэд анхаардаг бол Бээжин Шинжаан дахь уйгар үндэстний “тусгаарлах үзэл”-тэй тэмцэхийг нэн тэргүүнд тавьдаг. Хятадтай 4,710 км, Оростой 3,485 км хиллэдэг Монгол Улсын хувьд ийм хамтын ажиллагаа нь зах зээлд нэвтрэх урьдчилсан нөхцөл болж байна.  

Түүхийг хэрэгсэл болгох: Зөөлөн хүч ба “Хамтын тэмцэл”  

Энэхүү уялдаа холбоог хууль ёсны болгохын тулд Хятад, Орос хоёр Дэлхийн II дайны 80 жилийн ойг (Хятадын Японы фашизмын эсрэг дайн, Оросын Эх орны дайн) ашигласан. Бэлгэдэл нь зориудынх байв: 9-р сарын 2-нд У.Хүрэлсүх Хятадын Хэбэй мужийн Жанжякоу(Жанчхүү, Хаалган гэх хуучин нэртэй) хотын Жанбэй шяньд очиж, 1945 онд Хятадын хойд хэсгийг чөлөөлсөн цэргүүдийн дурсгалд зориулсан Монгол-Зөвлөлтийн дайчдад зориулсан дурсгалын цогцолборт хүндэтгэл үзүүлж цэцэг өргөлөө. Гурван улсад мэдээлэгдсэн уг ёслолыг Орос, Хятадын төрийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр улс орнуудын хоорондын “салшгүй холбоо”-ны хүндэтгэл гэж тайлбарлав. 

“Манай өвөг дээдэс фашизмын эсрэг мөр зэрэгцэн тэмцэж байсан, өнөөдөр бид тэдний өвийг хамгаалж байна” гэж Хүрэлсүх мэдэгдэв. Энэ түүх нь Хятад-Оросын түншлэлийг “авторитар блок” гэсэн Өрнөдийн шүүмжлэлийг үгүйсгэж, Монгол Улс өөрийгөө хэн нэгний гар хөл бус харин “нийтлэг үнэт зүйлсийг хамгаалагч” гэж харах боломжийг олгож байна. 

Зөөлөн хүч нь бэлгэдлээс гадна өргөжиж байна. Хятад Монгол дахь Күнзийн институт холбоо бүхий сургалт, судалгааны төвийн тоо 2015 оноос эрс нэмэгдэж 2025 онд 10 гаруй болгон нэмэгдүүлж, худалдаанд чиглэсэн хэлний сургалтад анхаарч байна. Орос PoS2-т чухал ач холбогдолтой инженер, эрчим хүчний чиглэлээр суралцах Монгол оюутнуудад олгох тэтгэлгийг нэмэгдүүлжээ. 2025 он гэхэд 10,000 гаруй Монгол оюутан Хятад, Оросын их дээд сургуульд суралцаж байгаа бол АНУ, Европт 2,000 гаруй оюутан суралцаж байна.  

“Гуравдагч хөрш”-ийн бодлого бүдгэрэв

Монголын энэхүү эргэлт нь олон арван жилийн турш Хятад, Оросыг АНУ, ЕХ, Японтой түншилж, тэнцвэржүүлж ирсэн “гуравдагч хөрш”-ийн бодлогод эргэлзээ төрүүлэв. АНУ-ын Төрийн департамент, АНУ-ын Олон Улсын Хөгжлийн Агентлаг (USAID) болон Мянганы сорилтын сангууд Монголын цэвэр ус, эрчим хүчний эх үүсвэрийг хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхээр олон удаагийн буцалтгүй зээл тусламж, хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн бөгөөд Европын Холбоо Монголын эрчим хүчний дэд бүтцийг сайжруулахад 79.67 сая еврогийн санхүүжилт олгохоо амласан. Гэвч эдгээр нь PoS2 болон Монгол, Хятад, Оросын эдийн засгийн коридор зэрэгт амласан 40 гаруй тэрбум ам.долларын хажууд бага юм. Мөн 2022 оноос хойш компаниуд Украйны дайн, Ойрхи Дорнод руу анхаарлаа шилжүүлснээр Өрнөдийн хөрөнгө оруулалт буурчээ. 

Монголын албаны хүмүүс “гар хөл” гэсэн тодорхойлолтыг үгүйсгэж, дамжуулалтын хөшүүргээ онцолж байна. “Монголгүйгээр PoS2 болон төмөр замууд нь логистикийн хувьд боломжгүй эсвэл хэтэрхий өндөр өртөгтэй” гэж нэрээ хэлэхийг хүсээгүй эх сурвалж хэлэв.

Хятад, Орос хоёр PoS2-той холбоотой Улаанбаатарын хүсэлтээр байгаль орчныг хамгаалах ажлыг санхүүжүүлж, Монголын хөдөөд сургууль барина. 2026 онд COP17-г зохион байгуулах нь Монгол Улсыг дэлхийн байгаль орчны манлайлагч гэдгээ харуулах боломжийг олгоно. 

Гэсэн хэдий ч Бээжингийн “кибер тусгаар тогтнол”-ын загварыг хүлээж авах, Москвагийн эсрэг Өрнөдийн хоригоос зайлсхийх зэрэг Хятад, Оростой нэгдэх шахалт нэмэгдэх болно. Нэгэн цагт хүч чадал байсан Монголын “олон тулгуурт” онцлог нь улам бүр риторик шинжтэй болж байна.  

Дүгнэлт: Евразийн геополитикийн бичил ертөнц  

Монгол Улс ШХАБ-ын ажиглагчийн статусаас гарч, гурван талын хамтын ажиллагааг өргөжүүлсэн нь зөвхөн бүс нутгийн түүх бус юм; энэ нь Евразийн өргөн хүрээний өөрчлөлтийг илэрхийлж байна. АНУ Энэтхэг-Номхон далайн холбоонд анхаарлаа хандуулж, Европ эрчим хүчний шилжилтийг удирдаж байхад Хятад, Орос хоёр ШХАБ, ЕАЭХ, мөн PoS2 зэрэг төслүүдэд төвлөрсөн параллель дэг журмыг бий болгож байна. Монгол Улс зэрэг жижиг орнуудын хувьд сонголт нь “эвсэлд нэгдэх үү, эсвэл төвийг сахих уу” байхаа больж, “хамтран ажиллах уу, эсвэл гадуурхагдах уу” болжээ. Богино хугацаанд Монгол Улс байгалийн хий дамжуулалтын хураамж, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалт, ШХАБ-ын зах зээлд нэвтрэх боломж, тогтвортой байдлыг олж авна. Урт хугацаанд гадаад бодлогыг нь тодорхойлж байсан бие даасан байдлаа алдах эрсдэлтэй. У.Хүрэлсүх Тяньжинд “Монголын ирээдүй манай хөршүүдийн тогтвортой байдал, хөгжил цэцэглэлттэй холбоотой” гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Асуудал нь энэ холбоо амь тариа болох уу эсвэл хязгаарлалт болох уу гэдэгт оршино. 

Өрнөдийн хувьд Монголын “эргэлт” нь анхааруулга юм: Евразид хүйтэн дайны дараах нэг туйлт байдал дууссан. Жижиг улсууд үзэл суртлаар бус харин бодит ашгаар түншээ сонгох болсон.

Хятад, Оросын хувьд энэ нь “тусгаар тогтнол, дотоод хэрэгт үл оролцох, прагматик хамтын ажиллагаа”-д суурилсан Евразийн дэг журмын тухай тэдний үзэл баримтлалыг баталж байна. Монголын хувьд бие даасан байдал, хараат байдлын хоорондох нарийн шугам хэзээ ч ийм аюултай байгаагүй. PoS2-ын бүтээн байгуулалтын ажил эхэлж, хил дамнасан төмөр замууд өргөжихийн хэрээр түүний хувь тавилан Улаанбаатарт бус, харин Бээжин, Москвад улам бүр тодорхойлогдож байна.

Тус өгүүлэл The Diplomat сэтгүүлд 2025 оны есдүгээр сарын 5-нд "Mongolia Exits SCO Observer Status, Draws Closer to China and Russia" нэртэйгээр англи хэл дээр нийтлэгдсэн.

Судлаач Ч.Сумьяа

2025.09.05