sonin.mn
Сэтгэгдэл (0)
Монгол  Ардын Хувьсгалын 100 жилийн ойд.
 
 
Монголд өрнөсөн Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг Манжийн колоничлогчидтай хамтарч байсан феодал  хэмээх давхрагынхан завшин ашиглаж,  1911 онд  засаг төрийн эргэлт хийж, Хэмжээгүй эрхт хаант засгийг тунхаглаж, Богд гэгээнийг эзэн хаанд өргөмжилсөн юм. 1911-1921 оны хооронд Дэлхий нийтийн хөгжлийг дагалдаж, нийгэм- эдийн засаг , соёлын нааштай олон өөрчлөлт хийсэн нь тусгаар тогтнолыг хүссэн нийт ард түмэнд итгэл найдвар төрүүлж байсан юм. 
Гэтэл улс төрийн хүрээнд энэ 10 жилд тун ярвигтай үйл явдлууд болсон  юм. 1912 оны 11 сарын 2-нд  Богдын засгийн газар Оростой байгуулсан гэрээгээр:  “ Өөртөө тогтнож, өөрөө эзэрхэх ёс журмыг” хүлээн зөвшөөрсөн бололтой, гарын үсгээ зурцгаажээ (Империализмийн үе дэхь олон улсын харилцаа. 1939, т.2,ч.1, с.472.). Өөрөөр хэлбэл одоогийн Өвөр Монголын статустай боллоо л гэсэн үг юм. Гэтэл уг хэлэлцээрийн орос, франц эх хувьд автономи гэж бичсэн байдгаас үзэхэд Хаант Оросод мэхлүүлсэн л  гэж үзэхээс аргагүй юм. Бүрэн тусгаар тогтнолын үзэл санаанаас Монголын эрх баригчид ганц жил хүрэлгүй ухарсан гэж зарим хүмүүс үздэгийг нягтлан судлууштай байгаа юм. 
Ар Монголын асуудлаар Орос, Хятад хоёр улс 1913 оны  11 сарын 5-нд гэрээ байгуулж: “ Орос Улс Гадаад Монгол Хятадын эзэн эрхийн дор байхыг хүлээн зөвшөөрөв... Дундат Улс Гадаад Монголын өөртөө эзэрхэхийг (Автономийг. Ц.Ж.) зөвшөөрөн хүлээв” (УТТА. фа.2, хн.92,,  нугалбар.10.) гэжээ. 
Хаант Орос, Хятад, Гадаад Монголын 1915 оны 5 сарын 25-нд гарын үсэг зурсан Гурван улсын гэрээний 1-р зүйлд “1913 оны 10 сарын 23-нд Орос, Хятад хоёр улсын хоорондоо солилцсон хэлэлцээр ба нотыг Гадаад Монгол хүлээн зөвшөөрөв”... Гадаад Монгол нь Хятадын захиргаанд байгаа улс болохоо хүлээсэн, “Орос, Хятад хоёр нь Гадаад Монголыг Хятадын нутаг дэвсгэрийн хэсэгт оршигч автономит улс болохыг хүлээв” (ГЯЯ-ны архив.Хавтас. 17.) гэж тов тодорхой хэлэлцэн тохиролцоож, гар хөлийн үсгээ зурцгаажээ. Автономитийг Монголд тулган хүлээлгэсэн Хиагтын гэрээг эсэргүүцэж босч тэмцсэн Шударгуу Баатар Бавуужавын эсрэг Богдын Засгийн газар цэрэг илгээн Монголын нутгаас үлдэн хөөж байсан эмгэнэлтэй үйл явдал энэ үед болж, хэн нь тусгаар тогтнолын төлөө, хэн нь Хятадын автономийн төлөө тэмцээд байна гэдгийг хэлэхэд хэцүү байдал бий болжээ.
 
1916 оны 6 сарын 7-нд  Хятадын Ерөнхийлөгчөөс Автономит Монголын хаан, Жавзандамба хутагтад Алтан тамга, навчит өргөмжлөл олгох сүртэй ёслол хүрээнд болж, дараа нь Богд хаан Хятадын шинэ Ерөнхийлөгч Ли Юань хунд явуулсан цахилгаандаа: ” Их Цзунтунаас Хиагтын гэрээ бичгийн 4-р зүйлийг журамлан надад олгосон Алтан тамга, навчит өргөмжлөл, жич бэлэг 12 зүйлийг бүрнээ хүлээн авч ихэд баярлалаа” гэсэн ажээ. Монголын дээдэс ийнхүү баярлалдан байсны учрыг ончтой тайлбарласан судалгаа байхгүй л байгаа билээ. 
 
Монголд ирсэн Хятад сайд Чен И нар “Дундат Улсын Засгийн газраас Гадаад Монголыг хүндэтгэх ба жич хойчийг сайжруулах хууль зүйл” гэгч 64 зүйл бичгийг боловсруулж, бүр Монголын автономит засгийг  устгаж, Хятадад шууд нэгтгэх, Монголыг хятад сайд удирдах, Монголд Хятадын цэрэг оруулах, үүний хариуд Богд хаан болон Монголын бусад ихэс ноёдыг эрх ямба, цол хэргэм, эд торгоор хангалттай  хангах тухай учирласан байна. 1919 оны 7 сард Монголын ван гүн, ихэс дээдэс лам нараас бүрддэг Дээд хурал автономитйг устгахад бэлэн байгаагаа харуулжээ. Үүнд урамшсан Хятадын Засгийн газар 1919 оны намар Сю Шужанаар удирдуулсан их  цэргийг Монголд  оруулж, 9 сарын 17-нд  Бадамдорж тэргүүтэн сайдууд автономитзасгийг гуйн устгах тухай бичгийг Сюд гардуулж, Богд хаан Хятадын Ерөнхийлөгчийн хөрөгт мөргөх  шившигт ёслол Шар ордонд болж, 1919 оны 11 сарын 22-нд Гадаад Монголын автономитийг устгах тухай Хятадын Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарсан байна.(Монгол Улсын түүх.5-р боть. –УБ., 2004, т.86.) 
1920 оны сүүлээр  Барон Унгерний цагаантны түрэмгий цэрэг  Монголд цөмрөн орж ирэхэд Монголын гол эрх баригчид тэдний дуулгавартай зарц болж, цагаантныг түшиглэсэн Засгийн газар байгуулж, харийн түрэмгийлэгчид Баатар цол олгож, түрэмгий цэрэгт нь бүх талаар туслахыг зарлигдаж, хөл алдаж байсан нь “ Чонын амнаас гарч, галзуу барын аманд оров” гэж ард түмэндээ шоолуулсан, түүхэнд бас нэг хачирхалтай хуудас болон үлджээ. 
Монголын нэр цуутай төрийн зүтгэлтнүүдийн учир битүүлгээр тэнгэрт халих үзэгдэл олон нийтийн сэтгэлийг их зовоож байжээ. Монголын хаан ширээнд санаархаж байсан, Алтан ургийн Түшээт хаан Дашням 1911 оны сүүлээр тэнгэрт хальж, 1912 онд Засагт хаан Содномравдан, 1914 онд Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний гол зүтгэлтэн Даа лам Г.Цэрэнчимэд, Цэргийн сайд асан Далай ван Гомбосүрэн, 1915 онд Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний удирдагч Чин ван Ханддорж, Сангийн сайд асан Г.Чагдаржав, 1919 оны 4 сард Ордны хүлээн авалтын үеэр хортой архи уусны улмаас Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний нэрт зүтгэлтэн,Сайн ноён хаан Т.Намнансүрэн 41 насандаа өөд болцгоож, янз бүрийн таамгууд л үлджээ. 
1912, 1913, 1915, 1916, 1919, 1920-1921 онуудад болсон хачирхалтай хэрэг  явдлууд нь 1911 оны 12 сарын 29-нд тунхагласан Монголын тусгаар тогтнол чухамдаа хэдэн он хүртэл оршин тогтносон тухай асуудлыг эргэлзээтэй болгож байна. 
 
Манжийн дарлалын эсрэг Монголын ард түмний олон зууны тэмцлийн үр дүнд тусгаар тогтнолоо 1911 онд зарласан боловч эрх баригчид бүтэн жил ч энэ зам дээрээ зогсож чадалгүй автономи гэдгээ 1912, 1915 оны гэрээгээр зөвшөөрч, хагас тусгаар байдлаа ч 1919 онд нэгмөсөн алдав. Үндэсний  ба нийгмийн дарлал улам зузаарч, , гадаадын мөнгө хүүллийн торонд ард түмэн баригдаж, гамин, цагаантны цэргийн харгислал ширүүсч, сүм хийдийн үзэл суртал, эдийн засгийн мөлжлөг нэмэгдэж,  нийгэм соёлын хоцрогдол, өвчин эмгэг дэлгэрч, ард  түмний амьдрах эрх тэвчих аргагүй зөрчигдөх болсон үед жинхэнэ эх орончид, хувьсгалчид төрөн хүчээ авч, 1920-1921 оны зааг үеээр хувьсгалчдын 2 нууц бүлэг бий болсон юм. Нууц бүлгүүд ямар л байдагав, тийм л үйл ажиллагааг явуулж, ард иргэдээ хувьсгалт өөрчлөлтөд бэлтгэх талаар ихээхэн ажил өрнүүлж байсныг тэмдэглэхийн хамт үйл ажиллагаагаа нэгтгэхийн ач тусыг сайтар ойлгож авчээ.  Үүнд 1917 онд Орос оронд ялсан ажилчин, тариачин, хөдөлмөрийн сэхээтний хувьсгал гүн гүнзгий нөлөө үзүүлсэн юм. 
1920 оны 6 сарын 25-нд хоёр нууц бүлгийн хамтарсан нууц зөвлөлгөөн болж, үйл ажиллагаагаа нэгтгэх түүхэн шийдвэр гаргаж, Монгол Ардын Нам нэртэй хувьсгалчдын байгууллага байгуулжээ. Энэ хурал дээр Д.Сүхбаатар хэлэхдээ: “Манай намын нөхөд эв санал нэгтэй, сахилга бат сайтай, нийтийн төлөө үнэнчээр зүтгэхэд амь бие үл хайрлах, өөрсдийн нууцыг бусдад хэрхэвч задруулахгүй гэж нэгэн намд багтан,нэгэн тангарагтан болох тулбидэнд хатуугаар сахиж явах намын тангараг заавал байх хэрэгтэй” ( Д.Сүхбаатарын тухай чухал баримт бичгүүд. –УБ., 1948, т.15) гэжээ. Чухам энэ үеэс хувьсгалчдын үйл ажиллагаанд гүйцэтгэх Д.Сүхбаатарын үүрэг нилээн голлох байдалтай болжээ.
Хоёр бүлэг нэгдсэнээр феодал түшмэлүүдийн нөлөө, гуйван дайвагч этгээдүүдээс нилээн зай барьж чадах болсныг тэмдэглэх нь зүйтэй. Өөрсдийгөө их төлөв “Ардын намынхан” гэж нэрлэдэг байсан нь бусдаас онцгойрон ялгарах нэр томьёо байжээ. Хамтарсан хурлаас “ Намын хүмүүсийн дагаж явах Тангарагийн бичиг” –ийг хэлэлцэн баталсан нь тус нууц байгууллагынхан тодорхойлж томьёолсон зорилго чиглэлтэй болсон бөгөөд энэ нь онцгой ач холбогдолтой  шинэ алхам байлаа. Тус баримт бичигт: “Гадаад Монголын Ардын намын зорилт нь шашин үндэстэнд харшлах харгис дайсныг цэвэрлэнэ... Алдагдсан эрхийг эргүүлэн аваад ...үндэс язгуурыг алдахгүй сахих ба дотоод засаглалыг үнэн сэтгэлээр сайжруулан засамжилж, ядуу доорд ард түмний тусыг туйлаар бодох ба өөрийн дотоод эрхийг өнө үүрт сахиж, дарлах дарлагдахын зовлонгүй аж төрөхийг чухал болгоно” (МАХН-ын түүхэнд холбогдох баримт бичгүүд. 1-р дэвтэр.-УБ., 1966, т.7.) гэж заасан нь ард иргэдийнхээ улс төр, нийгэм-эдийн засгийн үндсэн эрх чөлөөг  хамгаалах, хүний эрхийн төлөө тэмцэх зорилтыг  бараг л анх удаа   дэвшүүлснээрээ онцгой ач холбогдолтой шийдвэр байлаа.
 
Улс төрийн аливаа том үйл хэрэг, тэр тусмаа хувьсгалт хөдөлгөөний том үйлсэд харилцан биенээ дэмжих сайн нөхөд, холбоотны асуудал нэн чухал байдаг. Ядуу зүдүү, хоцрогдсон, хагас сая хүнтэй жижиг орон  олон зуун сая хүнтэй, Дэлхийн гүрнээс туурга тусгаарлах геополитикийн асар том бодлогыг хэрэгжүүлэхэд холбоотны асуудал шийдвэрлэх ач холбогдолтой гэж Монголын хувьсгалчид нарийн тооцоолсон нь агуу гэж хэлж болох шийдэл мөн байв. Хөрш зэргэлдээ Монголын асуудлаар манайд дээд зэргийн ач холбогдолтой гэж болох бодлогыг тов тодорхой дэвшүүлж байсан Зөвлөлт Орос оронтой холбоо тогтоох шийдвэрийг 6 сарын 25-ны  хурлаас гаргасан  нь Монголын хувь заяанд олон  зууны турш хүндэтгэн үзэхүйц чухал бодлого байв. Монгол Ардын Хувьсгалын салхич шувууд болох С.Данзан, Х.Чойбалсан, Д.Бодоо, Д.Чагдаржав, Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Д.Лосол нар чухамдаа энэ хурлын шийдвэрээр алсыг зорьж, Зөвлөлт Орос Улстай бат бэх холбоо тогтоож ирсэн нь 1921 оны Монгол Ардын Хувьсгалын ялалтын үндсэн нөхцөл баталгаа болсон юм. Монголын хувьсгалчид Эрхүүд ажиллаж байх үеийн тухай Х.Чойбалсан бичихдээ: “ Нөхөр Сүхбаатар намын шугам дээр хатуу зогсогч, эрс зарчимтай бодлого илэрхийлсэн болно. Нөхөр Сүхбаатар чухамхүү энэ үеэс эхлэн үнэн хэрэг дээрээ манай намын ажлыг удирдаж эхэлсэн юм” (Д.Сүхбаатарын тухай дурдатгал ярианууд.-УБ., 1945, т.16.) гэжээ. 
1920 оны 6 сарын 25-ны өдрийн 2 нууц бүлэг нэгдсэн өдрийг МАН байгуулагдсан өдөр гэж зарим судлаач үзээд Ардын Намын зуун жил аль хэдийн өнгөрчихсөн гэсэн санаа дэвшүүлжээ. Монгол Улсын түүхэнд онцгой ач холбогдолтой шийдвэр гаргасныг үнэлсэн судлаачийн дүгнэлтийг хүндэтгэж болох боловч энэ хурал нь хувьсгалчдын олон удаагийн чухал хуралдааны зөвхөн нэг нь, хувьсгалчид хүчээ нэгтгэсэн эв нэгдлийнхуралдаан байснаараа Ардын хувьсгалын өрнөлтөд онцгой ач холбогдолтой хурал байв. Тус хурал МАН-ын программ батлаагүй, Тангарагын бичиг нь хувьсгалчид зорилтоо товч тодорхойлсон, үнэн хэрэгтээ тэдний Тангараг байв. Тусгайлсан дүрэм батлаагүй, намыг зохион байгуулалтын хувьд хатуу эмхлэн байгуулаагүй, Намын удирдах байгууллагаа сонгоогүй, Намын даргаа сонгоогүй. Монголын эх орончид асар их бэлтгэл ажил гүйцэлдүүлсний эцэст 1921 оны 3 сарын 1-3-ны өдрүүдэд хуралдсан зөвлөлгөөнөөрөө улс төрийн нам байгуулах нэн чухал асуудлыг цогцоор нь  шийдэж чадсан билээ. 
 
Энэ өдөр “Эрмэлзэх Арван зүйл” нэртэй намын программаа батлаж, “Түмэнд тунхаглан зарлах бичиг”-т байгаа дотоод зохион байгуулалтын шинжтэй заалтуудаа хөгжүүлж, 3 сарын 30-нд Намын дүрмээ шинээр баталжээ. Д.Сүхбаатарын удирдсан 3 дахь өдрийн хуалдаанаар Монгол Ардын Намын Төв хороог С.Данзан, Д.Лосол, Ц.Дамбадорж нарын бүрэлдүүнтэйгээр байгуулж, Намын даргаар С.Данзанг сонгожээ. Ардын хувьсгалыг ялалтанд хүргэх явдлыг гол зорилтоо гэж үзэж Ардын журамт цэргийн штаб байгуулж, Ерөнхий командлагчаар Д.Сүхбаатарыг томилжээ. 
 
МАН-ыг зохион байгуулалтын хувьд эмхлэн байгуулсан энэ хурлыг 1924 онд хуралдсан МАН-ын 3-р их хурал Намын анхдугаар Зохион байгуулах их хурал гэж нэрлэж байхаар шийдвэрлэжээ. Өөрөөр хэлбэл намыг үндэслэн байгуулах хуралд оролцсон хүмүүсийн саналаар намын 3-р их хурлын төлөөлөгчид  шийдвэрлэжээ. Өөрөөр хэлбэл  100 жилийн дараа хэн нэгэн  судлаачийн саналаар ч  тогтоочихдог он тоолол биш юм. Энэ намын жинхэнэ эзэд нь түүхэн ёсоор тогтоочихсон, 100 жил баталгаажчихсан цаг тооллын бичиг юм.  МАН-ын 100 жилийн ойг энэ жил тэмдэглэж буй нь ийм учиртай ажээ.
Зургаан сарын сүүлчийн энэ өдрүүдэд  түүхэнд хосгүй үйл явдлууд болж байсан нь анхаарал татаж байна. 1921 оны 6 сарын 28-нд Ардын нам, Ардын Түр Засгийн газар Нийслэл Хүрээг чөлөөлөх шийдвэр гаргаж, 1924 оны 6 сард НТХ-ны 3-р бүгд хурал Бүгд найрамдах засаглал тогтоох түүхэн шийдвэр гаргаж, 1932 онд НТХ, ТХБК-ийн Онц 3-р бүгд хурал Шинэ эргэлтийн бодлого тунхаглаж, 1940 оны энэ өдрүүдэд Улсын 8-р Их хурал  Шинэ Үндсэн хууль батлаж, 1946 оны 6 сарын 21-нд Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс НҮБ-д элсэх өргөдлөө гаргаж, 1946 оны энэ үеээр  МУИС-ийг байгуулах 2 чухал тогтоол гарч, 1951 оны 6 сард УИХ-ын сонгуулийг сонгуулийн шинэ системээр явуулсан ардчиллын том баяр болж, 1966 оны энэ өдрүүдэд МАН-ын 15-р их хурал бүтээн байгуулалтын асар том зорилтыг тодорхойлсон намынхаа 4-р Программ баталж байжээ. 
2021 оны 6 сарын 25-ны тухайд бол иргэдийнхээ олонхийн дэмжлэг хүлээж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялсан хүн Ард түмэндээ тангараг өргөх ёслолын өдөр. 100 жилийн зайтай түүхэн хоёр үйл явдал нэг өдөр давтагдаж байгаа нь тохиолдлын хэрэг биш бөгөөд Монголчуудын үндэсний түүхийн ой санамжийг сэргээж байгаа билэг дэмбэрэлтэй үйл явдлууд юм.
 
МУИС-ийн профессор, доктор (Ph,Sc)  Цэен-Норовын ЖАМБАЛСҮРЭН