“Ижий бурхад”-ын хойморт Эрүүл мэндийн хөгжлийн төвийн захирал, анагаах ухааны доктор Баярмагнайн Нарантуяаг урилаа. Түүнийг домогт аварга “Буур” Жамъянгийн зээ хүү, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Дархан аварга Гэлэгжамцын Өсөхбаярын гэргий гэдгээр нь монголчууд илүү таньдаг байж магадгүй. Сайн удирдагч, чадварлаг эмч, чансаатай эрдэмтэн хэмээн салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн Б.Нарантуяа доктор энэ удаа төрүүлж өсгөсөн ижий Ч.Дулмаа, түшиж тулсан ханийнхаа ижий Ж.Насантогтох нарынхаа тухай ийн ярьсан юм.

МИНИЙ ЭЭЖ НУТАГТАА НЭРТЭЙ ТАЙЖИЙН ҮР УДАМ

Б.Нарантуяа ээж Ч.Дулмаа, эгч Б.Жавзандуламын хамт.

-Миний ээж Чойжилын Дулмаа гэж ухаан төгс, үзэмж гоо сайхан бүсгүй байсныг мэдэх хүн олон. Ээж Архангай аймгийн Хашаат суманд 1938 онд төрсөн. Нутаг орондоо нэртэй ном эрдэмд гаргууд тайжийн удам угсаа залгаж төрсөн ээж минь залуу багаасаа сурч мэдэхийн тэмүүлэл дүүрэн, сэргэлэн цовоо, бусдын төлөө гэсэн дүүрэн сэтгэлтэй, аливаад хариуцлагатай няхуур ханддаг, юмны углуургыг олохыг мэрийдэг дайчин охин байсан юм билээ.

Ямар ч ажлыг дор нь хийгээд сурчихдаг, малд нүдтэй охинд чадахгүй зүйл ч ховор байж. Гэхдээ сургууль номоор явна, мэргэжил эзэмшинэ гэж зүтгээд хотод ирж сувилагчаар сурч төгсөөд Хүүхдийн больницод нэг жил гаруй ажилласны дараа Анагаахын дундад орж хүний бага эмч болсон.

Элэгний халдварт өвчнийг эмчлэх диспансерт ажиллаж тухайн үед ихээр дэлгэрээд байсан халдварт шар өвчнийг эмчлэх, урьдчилан сэргийлэхэд эмч нар цаг наргүй зүтгэж байсныг ярьдаг. Аавтай минь танилцаж гэр бүлтэй, үр хүүхэдтэй ч болсон ч сурахаа хойш тавилгүй ХААДС-д орж малын их эмч болсон. Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан болж судалгаа шинжилгээний ажилд дурлан арван жилийн хугацаанд их ч зүйлийг хийснийг мэдэх хүн олон бий. Даанч аав минь 1982 онд хүнд өвдөж ээж дурласан ажлаа хийхээс илүү ханиа асрах, хүүхдүүдээ өсгөх, ар гэрээ авч явахад илүүтэй анхаарах шаардлага тулгарсан тул эрдмийн ажлаа орхихоос аргагүй болсон доо. Ээж “Монэнзим” эмийн үйлдвэрээс тэтгэвэрт гарсан. “Миний ажилласан хамгийн сайхан газар” гээд их магтана аа, үйлдвэрээ. Тэтгэвэрт гараад 1992 оноос “Даш-Эрдэнэ” компанийн ерөнхий захирлаар ажиллаж, жолооны курс байгуулж, янз бүрийн зүйл санаачлан ер зүгээр суудаггүй байсан даа. 

ЁС ЗҮЙГ ЭРХЭМЛЭЖ, ХҮН ЧАНАРТАЙ БАЙХАД СУРГАСАН

-Дөч дөнгөж гараад бэлбэсэрч үлдсэн ээж минь амьдралын төлөө шантралгүй зүтгэсэн. Дөрвөн хүүхдээ боловсролтой л болгоно гэж зүтгээд бүгдийг нь гадаадад сургасан. Бид ч хичээл номондоо сайн. Ээжийнхээ чихийг халууцуулдаггүй хүмүүжилтэй хүүхдүүд байсан.

Би хоёр эгч, нэг ахтай айлын отгон охин. Гурвуулаа хойно Зөвлөлтөд дээд боловсрол эзэмшсэн. Хоёр эгч инженер, эдийн засагч, ах минь хуулийн хүн болсон доо. Би орос цэцэрлэг, сургуулиар явсан ч эмч болохоор шийдээд Хятадыг сонгосон.

Биднийг ийм мэргэжилтэй бол, энд тэнд сур гэж ээж заахгүй, хүслээ дагаж, юу хийх дуртайгаа өөрөө сонгож бие даан амьдрахад сургасан юм. Заримдаа хэтэрхий хатуу ч юм шиг санагдах ч дандаа ээжийн зөв байдаг юм. Ээж ер нь хэн хүнд дандаа урам өгч, сайн сайхан үгээр ташуурдан урагшлах хүч нэмдэг байсан даа. Тэр жил би нуруугаа гэмтээгээд босч чадахаа болиод гадагшаа явж хагалгаанд орох болоход дотроо их айсан. Яана аа хөл дээрээ босох л байгаа даа гээд. Гэтэл ээж бүр юу ч болоогүй мэт, яг л өргөс авахуулах гэж буй аятай “Юундаа айдаг юм. Хажууд түшиг болох хань чинь байна. Тэр сайхан өндөр хөгжсөн оронд эмчлүүлээд ирнэ. Ар гэртээ санаа зовоод байх юм алга. Хүүхдүүдийг чинь бид тал талаасаа харж хандаад юугаар ч дутаахгүй байлгачихна.

Чи л өөрөө өөртөө хариуцлагатай байж сайхан эмчлүүлээд ир” гэхэд нь айлын бага охины эрх зан хөдлөөд ээжээр өрөвдүүлэх гэсэн минь алга болж хөл дээрээ босно гэсэн хатуу итгэл төрж билээ. 

Хүний хамгийн дээд боловсрол бол ёс зүй. Ёс зүй гэдэг хүн чанар шүү гэнэ. Хүн чанараас цаашдын харилцааны хандлага тогтдог гэдгийг бид ээжээсээ сурсан. Ээж зундаа Сонгинохайрханд зусланд гардаг байсан юм. Тэндхийн цэцэрлэгтэй гэрээ хийж эцэг эх нь авдаггүй, цэцэрлэгт даатгаад орхичихдог сульдаатай, витамины дутагдалтай нэг үгээр асаргаа шаардсан, эцэж турсан, хүүхдүүдийг авч, багшийг нь цалинжуулаад хашаандаа гэр бариад цэцэрлэг болгочихдог байж билээ. Зун очиход гэр дүүрэн хүүхэдтэй л сууж байна шүү дээ. Ээж бас гэр бүлдээ шинэ хүүхэд төрөхөөр ойр хавийн цэцэрлэг, асрамжийн газруудын хүүхдүүдийг дайлна. Хайрцаг хайрцгаар нь чихэр жимс, ундаа жүүс аваад л явдаг байсан сан. 

ГУРВАН НОМ БҮТЭЭЖ, ХЭДЭН ЗУУН ШҮЛЭГ ӨВ БОЛГОН ҮЛДЭЭСЭН

-Ээж яруу найрагт дуртай, ном их уншина, ардын дуу сонсоно. Бас шүлэг бичнэ. Зүйр цэцэн үг их цуглуулна, зохионо. Уг нь залуугаасаа л бичих дуртай байсан ч ар гэр, ажил гээд хойш тавьж, жар гарсан хойноо эрчимтэй бичих болсон юм билээ. Эх орон, элгэн садан, байгаль дэлхий, хүмүүний амьдралын тухай олон шүлэг, найраглал бичсэн.

Улс төр, түүх, соёлын талаар ч чамгүй хурц бичиж байсан нь өнөө бидэнд өв болж үлдсэн гар бичмэл, өөрийнх нь бүтээсэн “Хүн чанар”, “12 жилээ магтахуйн учир”, “Миний амьдрал, уран бүтээл” номд нь бий. Сүүлийн номоо 80 хүрсэн хойноо гаргасан гээд бод л доо.

Ээж урын сандаа 40 гаруй дууны шүлэгтэй. Тэр жил автын осолд ороод гэртээ хэвтэж байхдаа хөгжмийн зохиолч Д.Лувсаншарав гуайг гэртээ уриад шүлгүүдээ үзүүлж, улмаар хөгжмийн зохиолч Баттөмөр гуай, Мэндбаяр гэж хүмүүсээр ая хийлгээд 1999 онд “Дөрвөн улирал” нэртэй уран бүтээлийн тоглолт хийж байсан хүн шүү дээ. Дуунуудыг нь Ардын жүжигчин Б.Жавзандулам, Д.Самбуу, гавьяат жүжигчин Ц.Төвшинтөгс, У.Далантай гээд олон сайхан дуучид амилуулсан. Ээж хүүхдүүддээ, ач зээ нартаа, ах дүүстээ зориулаад бичсэн шүлэг олонтой. Өсөхөөд, өвөө Жамъян аваргад, хадам ээжид минь гээд эзэнтэй шүлэг олныг бичсэн. Хүргэчүүдээс хамгийн олон шүлэг ээжээс авсан нь манай Өсөхөө байх шүү.

ЭЭЖ МИНЬ БӨХИЙГ ХҮНДЛЭХ ГОЁ СЭТГЭЛТЭЙ

Хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга Г.Өсөхбаярын гэр бүл.

-1996 онд юм. Манайх “Даш-Эрдэнэ” гэж компанитай, жолооны курс хичээллүүлдэг байлаа. Ерөнхий захирал нь ээж. Нэг өдөр танил ах маань хэдэн хүн жолооны курст бүртгүүлнэ гэж ирээд “Энэ дандаа бөхчүүд байгаа юм аа. Чи бүртгээд авчих, тэмцээн, бэлтгэл сургууль гээд хичээлд нэг их суухгүй байх. Замын цагдаагийнхантай өөрсдөө ярьчихна” гэдэг юм. Тэр үед Замын цагдаагаас жолооны курсуудын хичээлийн ирцэд хяналт их тавьдаг байв.

Байн байн шалгана. Тэгээд дутуу бол хэл үг болно хэцүү л дээ. Тийм болохоор нь би жаахан дурамжхан л бичиг баримтыг нь аваад ээжид “Хэдэн бөхчүүд жолоонд суулгана гэнэ ээ. Тэмцээн, бэлтгэл гээд хичээлд бараг суухгүй байх гээд байна” гэлээ.

Ээж ч хэн хэн гэдэг бөх вэ гэхээр нь би бүртгэлийнхээ эхнээс нь Өсөхбаяр, Сумъяабазар, Цогтбаяр, Нармандах” гэтэл ээж бүр дуу алдаад “Юу ярьж байгаа юм бэ, миний хүү. Наадуул чинь чамтай чамгүй төгсдөг байхгүй юу. Чи дуугүй л авна шүү” гээд үнэн голоосоо баярлахад нь би учиргүй гайхаж билээ. Хүргэн минь болж магадгүй гэсэндээ биш шүү дээ. Монгол бөхийг хайрлах, хүндэтгэх монгол хүний чанар тэр юм. Ээжийнхээ бөхийг шүтэж буй тэр сэтгэл хөөрлийг хараад надад өөр үг ч орж ирээгүй, энэ хүмүүсийг авах ёстой юм байна л гэж ойлгосон. Бид тэгж л танилцсан. Удалгүй өнөө бөхчүүдтэй найзууд болоод тэд манай дээр өглөө ажилдаа ирж байгаа мэт ирдэг, орой тараад хамт гардаг байлаа.

Тэгсэн нэг өдөр ээж Булганы Гурванбулагт дүүгийн хүүхдийнх гэр барих гэж байгаа, найрандаа урьсан, найзуудаа авчих хэдүүлээ хамт яваад ирье, нутаг усныхан баярлах байх гэхэд манай Өсөхөө чимээгүйхэн бүгдийг зохион байгуулаад бүр явах уу, үгүй юу гэж санал хураагаад хөөрхөн хөгжилтэй зүйл болж байсан сан.

Яг тэр үед Цогтбаяр гавьяат телевизийн нэвтрүүлэгт найзуудтайгаа хамт орох санаатай байсан юм билээ. Тийм болохоор санал хуваагдаад эцэст нь явах тал нь дийлээд хамтдаа Гурванбулагт очсон. Гэр барихад бүгд оролцоод хана, хаалга, унь тооно болж байсан чинь Өсөхөө намайг дуудаад хоёулаа хамтдаа нэг унь өлгөчихье гэхэд би ёс заншил мэдэхгүй, гэр барилцаж ч үзээгүй хотын охин ойлгоогүй ч яг тэр мөчөөс Өсөхөөгийн хандлагыг мэдэрч ойлгож арай өөрөөр харж анхаардаг болсон. Энд ээжийн минь бөхийг хүндлэх гоё сэтгэл ч их нөлөөлсөн.

Ээж Ж.Насантогтох хүү Г.Өсөхбаярын хамт.

ХУДУУДАА МАШ ИХ ХҮНДЭТГЭНЭ

-Миний амьдралд ээжийн нөлөө маш их. Үглэж дуулаад, зааж зааварлаад байхгүй. Өөрөөрөө л үлгэрлэсэн. Айл гэр авч явах, хань ижлээ хайрлаж халамжлах гэргийн ухаанаас их зүйл шалтгаална гэдгийг хар багаас минь ухааруулсан даа.Гэр бүл болсны минь дараа ээж “Миний охин сайн сайхан амьдрах ёстой. Үүнд хүний ханийн нөлөө, үүрэг их байдаг.

Өсөхөө ганцхан Нараагийн нөхөр биш, Монгол түмний шүтэж, хүндэлж явдаг бөх, олонд нэртэй том аваргын үр удам. Тиймээс ханийнхаа хүсэл тэмүүллийг ойлгож дэмжин, үзэл бодлыг нь хүндэтгэхийн зэрэгцээ зорилгодоо хүрэхэд нь туслах том хариуцлага миний охинд ирсэн шүү.

Энэ нь ганц гэр бүлийнхээ өмнө биш Монгол Улсын өмнө чиний хүлээх үүрэг. Дээр нь Өсөхөө шиг сайн хүү байхгүй, элдвийн муу зан түүнээс гарахгүй. Миний охин ухаантай, бүгдийг чадна. Гэхдээ эмэгтэй хүн аливаад сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр хандах тал байдаг учраас ээж нь хэлж байгаа юм” гэж захьсан. Энэ миний амьдралдаа баримталсан хамгийн том зарчим, байшингаар бол бат бэх суурь нь болж ирсэн дээ. Ач зээгээ сургахдаа ч үргэлж урамшуулж, магтаалын үгээр итгэл өгч дэмждэг байсан.

Манай том хүү Дэмиджамцыг “Эмээдээ Занабазарын дүрийг клипэнд бүтээж өгсөн сүрхий хүү шүү” гээд үргэлж магтана. Ээж тоглолтоо хийх гэж байхдаа зарим бүтээлээ дүрсжүүлэхэд хүү минь Өндөр гэгээн болж зургаа авахуулсан юм.

Тэр том хүнээр хүүд минь их урам бас итгэл, зориг өгч байсан юм билээ. Ээж ханьд минь, ханийн минь ээж аавд маш хүндэтгэлтэй ханддаг. Тэднийг амьд бурхан л гэнэ шүү дээ. Ганц манайхыг ч биш бусад худууддаа ч хачин сайхан, үнэн сэтгэлээсээ ханддаг байсан.

ХАНИЙНХАА ЭЭЖИЙГ ХАДАМ ГЭЖ ХЭЛЭХ ДУРГҮЙ

-Би ер нь ханийнхаа ээж аавыг хадам гэж хэлэх дургүй. Хүмүүсийн ярьдаг шиг хадам, бэрийн гэх асуудалтай тулгарч үзээгүй. Үүнд ээжийн нөлөө их. Амьдралын зовлон жаргал үзсэн, залуудаа бэлбэсэрч үлдсэн болохоор ч тэр үү олон сайхан хүүхэд төрүүлж зөв өсгөсөн, түмэнд нэртэй том бөхийн удмыг сайхан авч яваа амьд бурхад гэнэ.

Анх ээж аав хоёртой Спортын төв ордонд болсон барилдааны үеэр таарсан. Мэндлээд л өнгөрсөн л дөө. Дараа нь Өсөхөө намайг дагуулаад гэртээ очиход олон охидынхоо нэг шиг л хүлээж авсан. Дасах гэж зовох, айх ч гэх юм уу зүйл ер гарч байгаагүй.

Эхний үед ээж, аав хоёр хөдөө байсан. Зун амралтаараа очиход хэчнээн сайхан, жинхэнэ утгаараа амардаг байж билээ. Одоо ч би тэр үеэ их үгүйлдэг, байнга ярьдаг. Магадгүй хотод өссөн, хүүхэд байхдаа хөдөө явдаг ч яг тэр сайхан мэдрэмжийг ханийнхаа ээж ааваас л авсан санагддаг юм. Манай хүүхдүүдийг эрүүл өсч торних, жинхэнэ монгол хүн болж төлөвшихөд ээж аавын, ялангуяа ээжийн тус маш их байсан. Хэдийгээр бид хоёр хүүхдүүдээ өөрсдөө өсгөсөн ч зуны сар гарав уу, үгүй юу манай хэд хөдөө өвөө эмээ рүүгээ явчихна. Ээж аав хоёр ч хэзээ ирэх гэж байна гээд, хүүхдүүд ч явах гэж яараад. Ямар сайндаа манай охин “Жаргалынхаа оронд очих цаг ч ойртож байна даа” гэж байх вэ. Зуны гурван сар хөдөө агаарт, цагаан идээ, сүү тараган дээр бөмбөрч байгаад ирэхэд өвөл нь ханиад шуухинаа хүрэхгүй хэчнээн амар гээч. Намар хичээл орохыг нь дөхүүлээд есдүгээр сарын нэгэнтэй уралдаад л авчирна.

Багадаа ч тоодоггүй байсан жаахан том болоод охин “Бид нарыг жаахан эрт авч бай л даа. Бүх хүүхэд цагаан байхад бид хэд л бов бор байх юм” гэж байж билээ.

Хөгшчүүдийн минь яриа өөрөө ерөөл байдаг. Хүүхдүүдээс хичээл сурлага, сонирхол хүслийнх нь талаар асуухдаа хариултыг нь сонсоод дандаа урам өгч сургадаг. Хүүхдүүд минь зөв төлөвшсөн, хүний өмнүүр орж ярихгүй, хүндэлж сонсоно, хэнтэй ч байсан түрүүлж мэндэлдэг, настай хүн, хүүхдэд их халамжтай болж хүмүүжсэнд хөгшчүүдийн минь нөлөө их. Би аав ээж хоёрыг хүүхэд загнахыг хараагүй. Бага хүүхдийг зүггүйтвэл “хөөе” гэж ганц дуугарна. Зандарч байгаа биш ирийг нь дарж буй л хэрэг. Ээж бол бүр үг хэлэхгүй шүү дээ. Хоол идэх үү, цай уух уу, эмээ нь ийм юм авсан, энийг өмсөөд үз, тэрийг ав гээд дандаа л өгч байдаг хүн дээ. Ээжийн аав Жамъян аварга тийм өглөгч, байгаагаа бусдаас харамладаггүй хүн байсан гэсэн.

ЭЭЖИЙГ ААВ “МАНАЙ ГЭРИЙН НОЁН НУРУУ” ГЭНЭ

-“Буур” Жамъян аваргын ганц охин нь ханийн минь ээж Насантогтох. Багадаа эрх танхи өссөн ч гэлээ сургууль соёлын мөр хөөж Тариатын 10 жилийн сургуулийг дүүргэсний дараа нийслэлд ирж Багшийн сургууль төгсч номын санч болоод Тариат, Батцэнгэл суманд номын сангийн эрхлэгч, аймгийн номын санд фондын эрхлэгч гээд 20 гаруй жил соёлын салбарт ажилласан хүн. Хүүхдүүдээ багаас нь номонд дуртай болгосон ээж минь одоо ач зээ нараа номын ертөнцөөр аялуулж суудаг даа.

Ээжийн насны хань, амьдралынх нь түшиг тулгуур болсон аавыг минь Ц.Гэлэгжамц гэдэг. Эрдэнэмандал сумын уугуул, ХААДС төгссөн эдийн засагч, нягтлан бодогч мэргэжилтэй. Хөдөө аж ахуйн яам, Архангай аймгийнхаа Цахир, Чулуут, Тариат, Батцэнгэл сумдад насаараа нягтлан бодогч хийсэн.

Аавын томилогдсон газарт ээж очиж номын санд нь ажилладаг байж. Ээж аав хоёр долоон хүүхэд төрүүлж өсгөсний тав нь охин. Манай Өсөхөө олон охины дараа ирсэн анхны хүү нь юм. Энэ тухай ээж “Өсөхөөг гэдсэнд байхад өвгөнийг Батцэнгэл суманд томилоод манайх нүүж очсон. Тэр жил аавынх Тариатад өвөлжиж, ээж намайг амаржуулахаар Батцэнгэлд ирчихсэн байлаа. 1973 оны өвөл юм. Өсөхөө их том бараг таван кг төрсөн.

Манай хүн хүү төрлөө гэж Тариат руу аавд цахилгаан явуулж. Аав таарсан хүн бүхэндээ нөгөө цахилгааныг үзүүлж бөөн хөөр явсан гэдэг. Хэд хоногийн дараа аав манайд ирээд л зээ хүүгээ харж магнай тэнийн баярлаж байхыг харах сайхан байж билээ” гэж ярьдаг юм.

Ээжийн ээж нь З.Гарамдагий гэж Хангай сумын хүн байж. Үйлэнд уран, цэвэрч нямбай, ажилсаг ер нь хүний оёж болох бүхнийг л урладаг, зодог шудаг, монгол гутал маш сайхан оёдог байсан гэдэг. Ээж ч бас оёдол үйлд сайн. Өсөхөөг барилдаж эхлэх үед зодог шудаг хийж өгч байж. Харин анхных нь зодог шуудгийг гурван настайд эмээ нь хийж өгсөн гэдэг юм. Манай хүү Пэрэнлэйжамц олон төрлийн спортоор хичээллэсэн.

Биеийн ерөнхий хөгжилд нь тустай юм гээд сонирхсон бүгдэд нь явуулсан. Усан спорт, газрын теннис гээд хичээллэсэн бүгдэдээ амжилт гаргадаг, медаль авдаг хүүд минь Өндөр эмээ нь төрийн далбааны өнгөтэй медалийн тууз хийгээд авчирч өгөхөд хэчнээн их баярласан гээч.

Аав минь ээжийг маш их хүндэлдэг. “Манай хөгшин их буянтай хүн. Даян аваргын өвөр дээр хүн болж, дархан аваргыг өвөр дээрээ өсгөсөн хувь заяатай эмэгтэй. Энэ хэдэн хүүхдийг манай хөгшин л өдий дайтай болгосон” гэж магтдаг. Бас ээжийг “Манай гэрийн ноён нуруу” гэнэ. Амьдрал дээр эхнэр сайн байвал тэр айл өнгөтэй өөдтэй, эр нөхөр нь амжилттай, үр хүүхэд нь зөв хүмүүжилтэй, сайн сайхан амьдардаг гэдэг юм. Би ч ээжийг хараад аавтай санал нийлдэг, бас ээж шигээ байх сан гэж хичээдэг дээ. Ийм сайхан бурхадтай би энэ орчлонгийн хамгийн азтай хүн.

Намжилцэрэнгийн САРАНГЭРЭЛ

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин