“Хуучир дарсан ч, хийл тоглосон ч уянгалаг хөг аялгуу цацруулан, уг бүтээлийн жинхэнэ өвөрмөц шинж, зохиолчийн сэтгэл зүйн шингэцийг нээн гаргадаг онцгой авьяастай, барьсан хөгжмийнхөө хөг аялгуугаар сонсогчдыг бишрүүлэн татдаг увидастай хөгжимчин” хэмээн П.И.Чайковский, Ф.Шуберт, Ф.Лист, И.Брамс гээд дэлхийн суут хөгжмийн зохиолчдын сонгодог бүтээлүүдийг гоцлон хөгжимдөж монгол түмнээ хүргэсэн Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Дуламсүрэнгийн Цэрэндолгор гэж гай­халтай уран бүтээлчийн тухай “Бөмбөгөр ногоон” театрынхнаас нэг биш удаа сонсож байв.

Тэдний энэ тодорхойлолтыг радиогийн алтан сан хөмрөгт хадгалагдан үлдсэн Б.Дамдинсүрэнгийн “Хэнтийн өндөр ууланд”, Ф.Шубертын “Серенада” зэрэг бүтээлийг хийл болон хуучраар хөг­жимдсөн бичлэгүүд нь нотолдог юм. 

Дэлхийн сонгодгуудыг түүн шиг хөгжимдөх хүн одоо хэр нь гараагүй гэхээс гадна харсан бүхний харц булаадаг үзэсгэлэнтэй сайхан бүсгүй байсныг нь “Цэрэндолгор гэж төрөлхийн их авьяас заяасан хүн байж билээ. Адилхан хөгжим бариад суухад л түүнээс заавал нэг өөр, тос даасан аялгуу гарна шүү. Үнэхээр манай хөгжмийн урлагийн сор, чимэг болсон бүсгүй байсан даа” гэж олноо хуучрын хэмээн алдаршсан хөгжимчин С.Цэвэлмаа гуай дурссан байдаг. Нэрт хөгжмийн зохиолч, гарамгай удирдаач, Монголд симфони найрал хөгжмийг үүсгэн байгуулагч, Төрийн шагналт, ардын жүжигчин Цэгмидийн Намсрайжавын гэргий, төрөлхийн их авьяас, хосгүй гоо үзэсгэлэнгээрээ нэгэн үеийнхнийг байлдан дагуулж явсан Дуламсүрэнгийн Цэрэндолгорын талаар үр хүүхэдтэй нь уулзаж, дурсамжаас нь хуваалцах боломж 20 гаруй жилийн өмнө тохиож байсан билээ.

Өдөр тутмын сонины шаргал хуудаснаа түүх болон үлдсэн тэдгээр дурсамжаас “Ижий бурхад”-даа онцлон хуваалцаж байна. 

Түүнийг даанч залуу, 34-хөн насандаа хорвоог орхиход хүүхдүүдийнх нь том наймдугаар анги, бага нь тавхан настай байж. Аав, эмээ хоёрынхоо гар дээр үлдсэн дөрвөн хүүгийн том нь Н.Сандагсүрэн зураач, удаах нь урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, нэрт удирдаач Н.Бүтэнбаяр, гурав дахь хүү нь гавьяат хуульч Н.Лувсанжав, бага нь соёлын гавьяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч, “Хонх” хамтлагийн дуучин Н.Энхбаяр. Өдгөө тэднээс хоёр нь дээд тэнгэрт ижий, аавтайгаа байгаа.

НАМИРСАН ХАР ҮСТЭЙ, ХАРААД БАЙМААР ХӨӨРХӨН ОХИН ИРЖЭЭ

“Ижий гээд аяархан шивнэхэд ч сэтгэлд нэг л сайхан гэгээ нэмж, бодол ариусдаг. Ижийгээрээ бахархдаггүй хүн хорвоод үгүй биз ээ. Хар багадаа өнчирсөн болохоор ч тэр үү ижийгийнхээ тухай бодох бүрт дотор нэг юм огшоод ирдэг” хэмээн, хөгжмийн зохиолч Ц.Намсрайжавын ууган хүү зураач Н.Сандагсүрэн агсантай 2003 оны хавар хийсэн ярилцлага минь эхэлдэг.

Тэрээр ижийгийнхээ тухай “Улаанбаатарын хүн. Амгаланд төрсөн юм билээ. Миний ижий үнэхээр сайхан хүн байсан юм шүү. Аав нь царай зүс, нуруу туруу сайхантай их гоё хүн байсныг дуурайсан гэдэг байв. 

1944 оны хавар урлагийн сургуулиа төгсөөд улсын тавдугаар зэргийн хөгжимчин үнэмлэхтэй “Бөмбөгөр ногоон”-д очсон юм билээ. Тэр үед театрынхан “Намирсан хар үстэй, хараад баймаар хөөрхөн охин иржээ. Жаахан юм, өндөрхөн сандал дээр суулгачихвал хөл нь газар хүрэхээргүй юм” гэж ярьдаг байж. Тэгэхэд аав насаар ижийтэй нэг үе ч “Бөмбөгөр ногоон”-д долоон жил ажиллачихсан, хэдийнэ мундаг хөгжимчин болчихсон байсан гэдэг.

Шинэ ирсэн хүмүүсийг хууччуудад нь даалгадаг байжээ. Тэгээд аавыг ижийгийн багшаар “томилж”. Тэр цагаас хойш хоёр жаахан амьтан оровч гаравч хамт хөтлөлцөж гүйж байгаад л суучихсан гэдэг юм” хэмээн ярьсан.

Тэр мөн ардын жүжигчин Ж.Чулуун гуай “Цагт нь бид үнэлж зоригтой хэлж байгаагүй болохоос Дорнын гайхамшигт хөгжимчний нэг яах аргагүй мөн байсан” гэснийг сонсоод ижийгээрээ бахархан байснаа ч тэрээр дурссан байдаг юм. 

“ХИЙЛИЙН ХААН ДЭВИД ОЙСТРАХ Ч ИНГЭЖ ТОГЛООГҮЙ”

1963 оны намар юм билээ. Манай симфони найрал хөгжмийнхөн анхны гадаад аялан тоглолтоо БНХАУ-д хийсэн. Бээжин, Шанхай зэрэг хотод хийсэн тоглолтод Хятадын хөгжмийн зохиолч Хө Жан Хао, Чен Кан нарын “Хос эрвээхэй” гэж алдартай бүтээлийг гавьяат жүжигчин Д.Цэрэндолгор хийл хөгжмөөр гоцлохдоо уг зохиолын хятад намба аясыг өчүүхэн ч алдалгүй, үнэхээр цэвэр нарийн гаргасанд зохиогчид нь, Хятадын хөгжим судлаачид, хөгжмийн их сургуулийн оюутнууд ёстой л амаа ангайн гайхсан гэдэг юм. Түүний “Хос эрвээхэй”-г тоглосон тэр үеийн бичлэг Хятадын хөгжмийн алтан фондод хадгалагдаж буй хэмээн судлаачид ярьдаг.

Ижийгийнхээ энэ тоглолтын талаар хүү нь “Манайхан Хятадад их том тоглолт хийсэн. Олон ч хотоор айлчилсан гэдэг. Тэгэхэд ижий Хятадын сонгодог зохиолд тооцогддог “Хос эрвээхэй”-г хийлээр гоцолж тоглоход зохиогч нь хүртэл биширч “Хийлийн хаан Дэвид Ойстрах ч ингэж тоглоогүй” хэмээн магтсанд ижий их баярласан гэж ярьж байсан. Даанч тэр бичлэг нь байхгүй. Хятадууд л тэр үед бичиж авсан гэдэг. Манайд тийм боломж байгаагүй биз дээ” хэмээсэн. Тэрээр мөн “Ижий минь гэртээ хөгжмөө их давтана. Хятадын тэр “Хос эрвээхэй”-г тоглож сурах гэж яаж давтаж байсныг нь мэднэ. Аав пянзыг нь авчраад ижий хөгжимдөөд л.

Аав сонсож байгаад энд нь тэг ингэ гээд засч байсан. Би тэгж давтахыг нь харж суух дуртай байлаа. Тэгээд дандаа нэг уянгын уйтгартай ая тоглоод байх шиг санагдаад нэг удаа ижийгээс “Та яахаараа ийм гонгиносон ая тоглодог юм бэ” гэхэд “Миний хүү том болоод ойлгодог болно оо” гэж билээ.

Одоо бол би сонгодог хөгжим л сонсох дуртай. Ижийгийн минь нөлөө тэр. Радиогийн алтан фондод ижийгийн хөгжимдсөн “Хэнтийн өндөр ууланд”, Ф.Шубертын “Серенада” гээд цөөн хэдэн бичлэг байдаг юм. Одоо ч хааяа радиогоор явдаг. “Хэнтийн өндөр ууланд”-ыг л гэхэд Ж.Чулуун гуайн тоглосон бичлэг бас бий ч би ижийгийн тоглосныг сонсоод л ялгана. Чухам юугаараа гэдгийг үгээр хэлж дийлэхгүй ч сэтгэлд нэг л дотно санагдаад байдаг юм” гэж байв.

БИД ИЖИЙТЭЙГЭЭ БАЙХАД ХАЙРААР НЬ ДУТАЖ БАЙГААГҮЙ ДЭЭ

Хүү Н.Сандагсүрэн, Н.Бүтэнбаяр, Н.Лувсанжав, Н.Энхбаяр.

-Ижий минь сэргэлэн хүн байсан санагддаг юм. Гэрийн ажил, бид хэдийг өсгөхөд аавын минь ээж бидний эмээ гол ачааг үүрсэн. Ижий ажил, тоглолт, бэлтгэл сургуулилалт гээд завгүй ч гэртээ ирээд зүгээр сууна гэж байхгүй. Бид хэдийн хувцас хунарыг угааж арчина, хоол ундаа хийнэ. Ямар ч байсан хуушуур хийсэн орой бид гурав хоосон хонодог байсан гэж эмээ аав хоёр ярьж байсан. Хуушуураа гаргаад тавихаар нь бид хэд ээлжилж шүүрээд, цадчихаараа гадаа гаргаж хүүхдүүдэд өгөөд тэр гуравт үлдээдэггүй байсан хэрэг.

Аавыг хойно сурч байхад ижий бид хэдийг дагуулаад утсаар ярихаар байсхийгээд л Төв холбоо руу явна. Нэг удаа тэгж явахдаа хүмүүстэй шахалдаад, нэг хүн гэдэс рүү нь хүчтэй ёворчихож билээ. Ижий тэгэхэд жирэмсэн байсан юм. Их л өвдсөн бололтой ярвайж байсан төрхийг нь мартдаггүй.

Ер нь бид ааваас биш ижийгээсээ айдаг байсан байх. Загнавал ширүүхэн үзнэ шүү дээ. Чимхэнэ. Би ч худлаа өвдөж байгаа дүр гаргаад хашгираад сүр юм болно. Манайх гэж хүн бужигнасан айл байсан даа. Одоо эрэгтэйчүүдийн барааны дэлгүүр байгаа байшинд байхад театрынхан их ирнэ. Ирээд найрлана. Дуулж хуурдана. “Учиртай гурван толгой”-г бараг тэр чигээр нь тоглочихно шүү дээ. Зун цонх онгорхой, гудмаар яваа хүмүүс доор нь зогсоод чагнадаг байсан. Ц.Дашдулам гуай, дуучин Г.Дулмаа эгч, С.Базаррагчаа гуай гээд олон найз нь байнга л ирнэ. Манайх нэг хэсэг С.Базаррагчаа эгчийн нэг өрөөнд амьдарч байсныг санадаг юм.

Ижий, аав хоёр минь байнга л завгүй. Тоглолттой, хөдөө бригадаар явна. Тэр үед өглөө болгон радио эхлэхэд Төрийн дуулал хөгжимдөхөөр явдаг байсан. Өглөө гараад орой л нэг гэрийн бараа хардаг болохоор биднийг эмээ минь өсгөсөн.

Хоёр бөөрөнд нь наалдаж унтаад хоёр талаас нь шээчихээд эмээгээ нойтон унтуулдаг байсан гэдэг. Гэхдээ бидний хэн нь ч ижийтэйгээ байхад хайраар нь дутаж байгаагүй дээ. Ижийг өнгөрөхөд Бүтэнбаяр, Лувсанжав бид гурав арай том байж. Энхбаяр маань тавтай байсан болохоор ижийгээ мэдэхгүй шүү дээ. Тэгээд бид сүүлд ижийг байх үед хийсэн нэг бичлэг олсон. Түүнд ижий Энхбаярыг өвөр дээрээ суулгаад эрхлүүлж байгаа дүрс байдаг юм. Тэндээс л ижийдээ эрхэлж байснаа мэдэрсэн байх даа, миний дүү.

ИЖИЙГЭЭ ИХ ОЛОН ЗУРСАН Ч СЭТГЭЛД ТААРСАН ГАНЦ Ч ГАРААГҮЙ

Хүүхдүүдийг нь өсгөж өгсөн ханийнхаа ижийд хамгаас их хүндэтгэлтэй ханддаг байв.

-Ижий минь намайг зураач болгосон. Эгч нь Сүрэнхорлоо гэж зураач хүн байсан юм билээ. Тэгээд залуудаа нас барчихсан. Будаг шунх нь манайд байдаг. Түүгээр нь би л тоглоно. Тэгээд ижий намайг зураг зурах дуртай юм байна гэж ойлгосон уу, Хөгжим бүжигт зургийн анги нээж байна гээд намайг тийш нь оруулсан. Ижийгийнхээ чиглүүлж өгсөн замаар яваад зураач болсон доо. Ижийгээ зурах гэж олон удаа оролдсон, зөндөө зурсан. Даанч сэтгэлд таарсан ганц ч зураг гараагүй.

Би ижийгээ их сайхнаар зурна гэж боддог ч санаанд минь хүрэхгүй болохоор ураад хаячихдаг муу зантай. Харин манай Бүтэнбаярт бол ижийд зориулсан бүтээл байдаг юм.

Бүтэнбаярыг хийлч болгохоор ижий сургуульд оруулсан. Тэр үед Хөгжим бүжгийн сургууль одоо Хөдөө аж ахуйн яамны ард байгаа хоёр давхар саарал байшинд байсан юм. Эмээ Бүтэнбаярыг хүргэж өгнө. Нөгөөх маань хичээлээ тараад Сэлбийн мөсөн дээр өнхөрч өнхөрч харина. Ижийгээ тийм залуугаараа хорвоогоос хальчихна гэж яаж бодох вэ. Тэгээд ч тэр үед арван тав зургаа хүрчихсэн хүүхэд л байж. Уг нь ижий нэг их өвдөөд хэвтээд байдаггүй л байсан. Нэг өдөр найз нар нь ирээд бужигнаж байгаад явах болдог юм. Зарим нь ч яваагүй байсан байх.

Гэнэт л ижийгийн бие муудаад эмнэлэгт хэвтсэн. Удаан хэвтсэн. Нэг өдөр аав ирээд “Бид нар ч ижийгүй болох нь дээ” гэсэн. Биднийг эртнээс бэлдэж байсан нь тэр юм болов уу, эсвэл өөрийнхөө сэтгэлийг чангалах гэж тэгсэн байж магадгүй.

Ижий минь 1965 оны хавар өнгөр­сөн. Дөрөвдүгээр сард шүү дээ. Дуурийн театрын их танхимд салах ёс гүйцэтгэж их олон хүн ирсэн. Ю.Цэдэнбал дарга “Эрт надад хэлэхгүй яасан юм бэ. Ийм болгочих гэж” хэмээн халаглаж байсан гэдэг хэмээн Сандагсүрэн агсан ижийгээ дурсаж байв.

“ХЭНТИЙН ӨНДӨР УУЛАНД”-ЫГ ИЖИЙ ШИГ ТОГЛОСОН ХИЙЛЧ ӨНӨӨГ ХҮРТЭЛ ТӨРӨӨГҮЙ

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, нэрт удирдаач Н.Бүтэнбаяр амьд сэрүүндээ жил бүр аав ижийгийнхээ дурсгалд зориулан тоглолт хийдэг байв. Тэрээр ижийгээ залгамжлан хийлчээр сурч, аавынхаа үргэлжлэл болон хөгжмийн удирдаачаар төгсч ирээд үүсгэн байгуулсан Улсын филармонийг нь нэр төртэй авч явсан ачтай хүү нь билээ. Тэрээр нэгэнтээ “Манай ижий алдартай хийлчээс гадна хуучрыг ёстой уянгалуулдаг байсан. Намайг хийлч болгосон нь ижийгийн санаа.

Хорвоод дахин заяахгүй гайхамшигтай сайхан хөгжимчний хүү нь болж төрсөн би азтай, хувьтай. “Хэнтийн өндөр ууланд”-ыг ижий шиг тоглосон хийлч өнөөг хүртэл төрөөгүй гэж хүмүүс ярьдаг юм. Тэр аялгуу бол миний ижийгийн сэтгэл зүрх байсан байх.

Ижий хамаг цаг зав, амьдралаа хөгжимд зориулсан хүн. Тэр үед шаардлага ч өндөр байж. Аав, ижий хоёр өглөө гараад шөнө ирдэг. Дуурийн театр гэр орон нь юм шиг л байв. Хааяа, тун ховорхон ням гарагт амарч гэртээ өнжихөд нь бидний нар гарна. Зундаа манайх Зуун модны зусланд гардаг байв. Аав ижий хоёр өглөө эрт ачааны тэрэгний тэвшин дээр суугаад ажилдаа явна. Тэр үед автобус унаа ч гэж байсан биш. Театраас ачааны тэрэг гаргаад хүмүүсээ зөөдөг байж. Төлөвлөгөө биелүүлнэ гээд хоёр гурван сараар хөдөө бригадаар явчихна. Би их сахилгагүй хүүхэд байлаа. Хичээлээ тасална, худлаа ярина, гадуур тэнэнэ. Надтай тооцоо хийдэг ганц хүн нь ижий. Тооцоог их ширүүн хийнэ шүү дээ. Гуяны дотор талаас чимхэхэд энэ ертөнцөөс хальж байгаа мэт л санагддаг сан.

Аавын тэлээгээр ороолгуулах хажууд нь хамаагүй дээр, бараг жаргал. Одоо бодоход хүүхдүүдийнхээ ирээдүйн төлөө санаа зовж байсан нь тэр. Эрэгтэй хүүхдүүдийг сайн хүмүүжүүлэхгүй бол хэцүү шүү дээ ямар ч замаар явж мэднэ” хэмээн ярьсан байдаг.

Түүнийг Ленинградын хөгжмийн дунд сургуульд сурч байхад ижийгийнх нь бие муудаж, Монгол руу дуудагджээ. Тэгэхэд Бүтэнбаяр 12 настай байж. Онгоцны тийз олдохгүй, Москва дахь ЭСЯ-ныхан хөөцөлдөж байж хүүг нутаг руу нь явуулсан гэдэг. Ирэнгүүтээ эмнэлэгт очтол ижий нь орон дээрээ хагас суучихсан инээмсэглээд “Миний хүү яасан том болоо вэ, хичээл сурлага нь сайн уу, ямар концерт тоглож сурав, мэргэжил нь ямар байв” гээд асууж байсныг мартдаггүй. Маргааш өглөө нь эмээгийнхээ хийж өгсөн хар шөлийг ижийдээ хүргэж өгчихөөд Драмын театрт кино үзэж байтал заалны гэрэл гэнэт асаад “Бүтэнбаяр гэдэг хүүхэд байна уу” гэж зарлахад л ижийгээ алдаж гэсэн муу совин татаад тэр чигтээ эмнэлэг рүү очиход ижий нь сүүлчийн амьсгалаа татаж байсан гэдэг. Тэрээр “Би тэгэхэд 12 настай, бага дүү тавтай байсан. Тийм жаахан хэрнээ ижийгүй үлдэж байгаагаа ойлгочихсон хүзүүгээр нь тэврээд салахгүй уйлж байж билээ. Тэр бол “Хонх”-ын Энхбаяр шүү дээ” хэмээн сэтгэл шимшрүүлэн гунигтайхан дурссан нь хэвлэлийн хуудаснаа үлджээ. 

Монгол Улсын гавьяат хуульч Н.Лувсанжав ижийгийнхээ тухай “Хуучир, хийл хоёроор дагнаж мэр­гэш­сэн гайхалтай хөгжимчин байсан юм. Удаа дараагийн Дэлхийн залуучууд оюутны наадамд явж байсан. Австрид болсон наадамд Шубертын “Серенада”-г хуучраар тоглоод алтан медаль хүртсэн.

Хийлийг бол үнэхээр гарамгай эзэмшсэн. Ялангуяа 1963 онд Хятадад хийсэн тоглолтоор жинхэнэ гайхуулсан юм билээ. Хөгжмийн зохиолч, удирдаач нар нь тоглолтын дараа “Хос эрвээхэй”-г дэлхийн шилдэг олон хөгжимчин хөгжимдсөн. Гэхдээ танай энэ хүн жинхэнэ хятад хэлээр нь олон түмэнд хүргэлээ гэж үнэлсэн гэдэг. Ийм авьяастай сод хүн байсан. Бидний бага насны амьдрал ижийгийн минь гэртээ тоглох хөгжмийн аялгуунд хөглөгдөж өнгөрсөн дөө” хэмээн дурсдаг. Тэрбээр ижий нь өнгөрөхөд аав нь “Миний хүүхдүүд сайхан ижий­гээ сайн хараад аваарай” гэж хэлж байсныг мартдаггүй. Тэрбээр “Ижийг нутаглуулахаар Алтан өлгий рүү маш олон машин явсан. Би амьдралдаа анх удаа тийм урт цуваа харж билээ. Хэдий жаахан хүүхэд ч аавыгаа хагацлын үгээ хэлээд дуусгаж чадахгүй уйлахад элэг зүрх эмтрэх шиг л болж надад маш хүнд туссан” хэмээн амьдралынхаа хамгийн хүнд өдрийн тухай дурсан ярьсан.

Бурхан бусдаас ялгарах гайхалтай авьяас, гоо үзэсгэлэн, ааль аашны сайхныг харамгүй заяасан ч дэндүү ахархан нас хайрласнаас үзэгдээд өн­гөрөх солонго мэт богинохон амь­­дар­сан энэ бүсгүй Монголын хөгжмийн урлагийн ноён оргилын нэг Ц.Намсрайжав гэж хүний хань болж дөрвөн сайхан хүүхдийг нь төрүүлж өсгөн, өөрийн гэсэн өнгөтэй дахин дав­таг­дашгүй бүтээлээрээ Монголын урлагт мөнхрөн үлдсэн дэлхийн энтэй хөг­жимчин, дэндүү сайхан ижий байсан юм.

Намжилцэрэнгийн САРАНГЭРЭЛ

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин