sonin.mn
Сэтгэгдэл (0)
Миний хадам эцэг С.Базарваань өөрийн эцэг Л.Сумъяа болон нутгийнхаа партизануудын будлиантуулагдаж дарагдсан түүхийг залруулан түүхэн үнэнийг тогтоолгох, тэдний алдар гавъяа гэгээн дурсгалыг мөнхжүүлэх талаар гуч гаруй жил хөөцөлдөж архивийн нилээд их материал чутуулж бас ч гэж тодорхой үр дүнд хүрсэн юм. Энэ талаар манай сумын нутгийн зөвлөл ч нилээд ажил хийсэн. Би энэ бүхэнд өөрийн хувь нэмрийг оруулахаар чадан ядан зүттэж яваа хүндээ. Тэр ч бүү хэл тэтгэвэрт гарсанаас хойш үүнийг амьдралынхаа нэг зорилго болгож яваа билээ. Иймд түүх судлаачидын анхааралд төдийлөн өртөж нарийвчилан судлагдаагүй байгаа зарим асуудлын талаар өөрийнхөө санаа бодлыг тэдний сонорт хүргэх гэсэн юм.
 
Л.СУМЪЯА БЭЙСИЙН ХОШУУНЫХНЫ ЯС  УГСАА
 
Түүхэнд Сумъяа бэйсийн хошууныхныг Илийн голын цахарууд гэж бичсэн байдаг. Гэвч тэдний хэл аялгуу ёс заншлыг нь авч үзвэл ойрадууд буюу торгууд өөлдүүд гэж үзэх үндэстэй юм байна лээ. Харин чухам яагаад цахарууд гэж нэрлэгдсэн нь тодорхойгүй байдаг. Миний дуулсанаар бол одоогийн Сэлэнгэ аймагийн Түшиг сумын нутгийг Богдоос тэдэнд зааж олгоход тэнд халх голдуу хүмүүс нутаглаж байжээ. Иймд тэднийг нутагаас нь нүүлгэхийн тулд өөрсдийгөө цахарууд гэсэн цуу тараажээ. Учир нь тэр үед Хиагт орчимд хэсэг дээрэмчин цахарууд байсан гэдэг. Иймд тэднийг нүүдэллэн очиход дээрэмчид ирлээ гэж ойлгосон нутгийнхан хулжиж нүүсэн байна. Нөгөө талаар Хиагтад байгаа гамингуудын орчуулагчаар нилээд олон цахарууд ажиллаж байжээ. Иймээс тэдгээр цахаруудаас зарим талаар тусламж дэмжлэг авах зорилготой ч байсан байж болох юм. Тухайлбал, Дэжид-Осор гэдэг цахар хүн Сумъяа бэйсийг гамингууд баривчлахаар очих гэж байгаа талаар хоёр ч удаа урьдчилан хэл хүргэж байжээ. Цагааннуур сумын уугуул иргэн Б.Дэндэв агсан 1994 онд хэвлүүлсэн "Мэлмий" номондоо "эднийг (Сумъяа бэйсийнхэн Э.Н) энд нүүж ирэхийн өмнөхөн үүгээр Орос Монголын хил дамжин хэрж явдаг Шинжаан нутгийн нэг цахар (нэрийг нь мэддэг хүн байсан) бурхан шашингүй оргодол завхуул олон хүн энд ирэх гэж байна гэхчилэнгээр ард олны амгалан байдлыг алдагдуулах цуурхал тарааж байсан гэнэ. Үүнээс болоод нутгийн ардууд нэрлэсэн гурван харуул бүрт байсан дуганаа орхиод явж байжээ. Баттай баримт гэвэл Дуганы хотгор гэдэг газар нутаглаж байсан Амарын Пүрэвжав, дархан Чүлтэм нар дуганд - байсан бурхан шүтээнээ аваад Хуурч нутагтаа ирж байсныг тэдэнтэй биеэр уулзаж лав мэдсэн хүн одоо ярьж байна. Эзэнгүй орхисон дуганд хүүхэд багачууд бид орж тоглож байсан гэж  нүүж суурьшсан ахмад хүмүүсээс тодорхой ярьдаг хүн чиг одоо байна"  (33-р хуудас) бичжээ. Миний (Э.Н) бодлоор цуурхал тараасан тэр хүн нь Мэнгэт байсан байх. Тэднийг өөлд торгууд гээд байгаагийн учир нь:
 
Тэдний хэл аялгуу нь манай баруун монголчуудын хэл аялгуутай яг адилхан байдаг. Жишээлбэл: Гутлыг "Тос", ташуурыг "малиа", өмдний тэлээг "өлх”, айргийг "чигээ”, хонийг "хой", нөхөрт гараагүй охидыг "сэвгэр", харах гэдгийг "халиах", уулзах гэдгийг "харгалдах" гэх мэтээр ярьдаг. 1960 онд манай нутгийн их эмч Багааг Ховд аймагт ажиллаж байхад түүний эх Тэгшээг нь нутгийн иргэд энэ танихгүй торгууд эмгэн хаанаас гараад ирэв гэж гайхаж байжээ. Биднийг бага байхад томчуул товшуур хөгжмийн "Савардан дэвэрдэн" аялгуунд баруун монголын бий биелгээг биелдэг байлаа. Мөн оройн цагаар товшуур хөгжмийн аялгуунд үлгэр түуль хайлдаг байсан. Нутгийнхан маань Өлөө манхан ботго, Ашаа торго, Ээвэн нуур, Цагаан хангайн даваа, Дүрлээ Тоодоо хоёр зэрэг дуунуудыг их дуулдаг байсан. Эдгээр дуунууд нь бэсрэг уртын дуунууд гэмээр сунжирсан аялгуутай байсан шиг санагдаж байна. Энэ дуунуудыг Б.Багаагийн ээж Б.Тэгшээ дуулсан бичлэг одоо Багаад байгаа гэсэн. Ахмад настан Ж.Сэрээтэр дурсамжиндаа Авиа товшуурдаж , Чойжив, Гончиг, Тэгшээ биелгээ биелэнэ. С.Бат-Очир гуай "Дүрлээ Тоодоо хоёр”-г, О.Жунгарав "Хар морь"-ийг дуулдагсан. Ер нь нутгийнхаа "Элээ манхан", "Торгууд нутаг" дууг их дуулна даа гэж бичсэн байдаг. Манай баруун монголчууд шиг маш сайхан цай чанана. Ааг ихтэй зөөхийтэй сүүгээр сүлсэн цайгаа тойрч сууж байгаад данх данхаар нь ууна. Бас цайндаа хөц будаа ааруул хийж ууна. Одоогийн хийцтэй цай шиг цай чанадаг. Түүнийгээ "хариулсан цай" гэнэ. Мөн одоогийн хайлмаг шиг зүйл хийдэг, түүнийгээ" булмаг" гэнэ. Тогоон дээр юм уу пийшингийн ширмэн дээр хийсэн талхаа "жигнэсэн боов", халуун нурманд булж хийсэн талхыг "Тогош" гэнэ. Цагаан сараар мушигмал гэдэг боов хийнэ. Ийм боовыг Манай баруун монголчууд хийдэг юм байна лээ.
 
 
Зүүн гар талаас дүү Л.Самъяа, ах Л.Жамбал, Л.Сумъяа бэйс, дүү Л.Дэмбэрэл
 
Эсгийгээр оймс хийж гутал дотороо өмсөнө. Үхрийн элдээгүй арьсаар "цараг" гэдэг гутал хийдэг байжээ. Гуталд гамгүй хүүхдийг чамд цараг хийж өмсүүлнэ гэж зэмлэнэ. 1996 онд хэвлэгдсэн эрдэмтэн Л.Жамсрангийн "Монголын цагаагчин гахай жилийн хувьсгал" гэдэг номонд Л.Сумъяа 1874 онд Чин улсын шинэ хязгаар "Синьзянь мужийн" Или тарвагатайн нэгэн ядуу өөлд гэр бүлд төржээ. (53-р хуудас) гэж бичсэн байдаг. Манай нутгийн партизан Л.Цэдэн-Иш дурсамжиндаа манайханыг Илийн цахар гэж хочилж нэрлэгдсэн нэгэн хэсэг торгууд хүмүүс гэж бичсэн байдаг.
 
1960-аад оны үед Зохиолч Ж.Бадраа агсаны хадам эцэг Хандвал гэдэг Хөвсгөл аймгийн уугуул өвгөн надтай хамт ажиллаж байлаа. Хожим тэтгэвэрт гарсан хойноо гудамжинд тааралдаад танайхан чинь цахар биш өөлд торгуудууд юм байна шдээ гэж байсан. Бодвол хүргэн Ж.Бадраагаасаа сонссон биз ээ. Манай нутгийн эмэгтэйчүүд хоёр нэртэй байдаг байсан. Учир нь эхээс төрөхөд эцэг эхийн өгсөн нэрийг "охин" нэр, харин хадамд гарахад нь өөр нэр өгдөг ба үүнийг нь "эхнэр" нэр гэх ба энэ нэр нь насан туршид дуудагдах нэр болдог байжээ. Ийм зан заншил торгууд ястанд байдаг юм байна. Их эмч зохиолч Ц.Мухар "Жолом" гэдэг өгүүлэлдээ торгуудын зан заншилаар эцэг эхийн өгсөн нэрээ сэвгэр (охин Э.Н) насыг дуусгаад, хадамд гарч айлын хүн болоод шинз нэр авдаг ёсон байжээ гэж бичсэн байдаг. Би эхлээд өөлд дараа нь цахар гэж явсан. Харин нэг удаа паспорт солиход халх гэж бичсэн байсан. Гэтэл 1980-аад онд миний ойрын садан партизан Ц.Цэдэндамба надад манайхан торгууд ястан юм шүү чи торгууд гэж явах ёстой гэж хэлсэн. Иймд  би иргэний үнэмлэх авахдаа яс угсаагаа торгууд гэж бичүүлсэн. Ингэж л би миний судсаар торгуудын торгон цус урсаж цээжин дотор минь торгуудын омголон зүрх цохилж буйг мэдсэн юмдаа. 1990-ээд оноос Шинжаан нутгийнхантай холбоотой болсноор торгууд өөлдүүд гэдэг нь тодорхой болсон. Уг гарал нь бол XVII зууны үед одоогийн Өвөрмонголын нутгаас хүчээр нүүлгэн суурьшуулсан цахар ястан юм гэсэн. Иймд олон зуун жилийн турш ойрадуудтай цус холилдон эцэстээ ойрад цустай болжээ гэж дүгнэж болох юм. Партизан Л.Цэдэн-Иш ч дурсамжиндаа ингэж бичсэн байдаг.
 
СУМЪЯА БЭЭСИЙН ХОШУУНЫХАН БА Х.ЧОЙБАЛСАН
 
 
Л.Сумъяа бэйсийн хошууныхан
 
1937-1938 оны их хэлмэгдүүлэлтэд Монголын бүх ястан өртсөн боловч үүний дотор буриад цахарууд онцгой их өртсөн гэж би боддог. Учир нь Х.Чойбалсан намын их бага хурал дээр цахар буриадууд бол хувьсгалын эсэргүүнүүд гэж зарлан тунхаглаж байжээ. Ингэж зарлан тунхаглах ямар бодит баримт байсан юм болоо? Буриадуудын хувьд бол Зөвлөлт Холбоот Улсын шахалт оролцоотойгоор тэднийг Октъябрийн хувьсгалаас оргогсод гэсэн хуурамч нэр хоч өгч байсан юм гэсэн. Харин цахаруудын хувьд ямар учиртай байсан юм болоо? Манай нутгийн насанд хүрсэн (20-77 насны) 82 эрэгтэйчүүдээс  54-ийг нь буюу 65 хувийг нь баривчилсан. Зөвхөн залуучууд голдуу 28 хүн нутагтаа байгаагүй болон бусад шалтгаанаар баривчлагдаагүй үлджээ. Өндөр настан С.Буваа дурсамжиндаа "манай 5-р багийн эрэгтэйчүүд эсэргүү хэрэгт бараг бүгдээр баригдаж хоёр гурвын зэрэг үлдэгсэд нь хот хороогоор явж Баатарын Нохой бид хоёр л үлдсэн болохоор өвчнөөр нас барсан том хүмүүс  хүүхдүүдийг (Нугдайн ихрийн өрөөсөн нэг хүүхэд, Гончигийн өвөг эцэг Торгууд, сургуулийн галч Гунгаа, Нямаагийн охин Цэдээ гэх мэт) нас барахад би л явж оршуулж бараг ясчин болоход хүрч байлаа" гэж бичжээ. Монгол Улсын гавъяат багш Д.Гомбосүрэнгийн тухай "Домог мэт амьдрал" дурсамж номонд "ганц мал гаргах гэсэн юмсан яанаа", "морь барих гэсэн чаддаггүй ээ", "хэдэн мал “чононд бариулах нь шиг байна яанаа" хэмээн авгай хүүхнүүд нулимс унаган өөр хоорондоо шивнэнэ гэж бичжээ. Бас шинээр төрсөн эхэд шөл уулгах гэтэл эрэгтэй хүн байхгүй учир Гомбосүрэнгийн эх М.Ханд хүүхдүүдээ далд байлгаж байгаад хонь төхөөрсөн тухай бичсэн байдаг.
Манай нутгийнхныг яагаад ингэж үй олноор нь баривчлан хэлмэгдүүлсэн болоо гэж  би олон жилийн турш бодож бясалгаж уншиж судалж хүмүүстэй санаа бодлоо солилцож ирлээ. Энэ бүхний эцэст надад нэгэн бодол төрсөн юм. Энэ юу вэ? гэвэл Х.Чойбалсан цаг үеийн байдлыг далимдуулан манай нутгийнхныг номхотгох бодлого явуулсан юм биш биз гэсэн таамаглал юм. Яагаад ингэж бодох болов оо гэвэл, Х.Чойбалсан манай нутгийн цагаантны талд урвагч О.Мэнгэттэй эртний холбоо сүлбээтэй байсан ба улмаар 1921 онд хуурай ах дүү бололцож О.Мэнгэт нь цагаантны талд харин Х.Чойбалсан нь улаантны талд явж аль ялсан талынх нь нөгөөгөө хамгаалж явахаар тохиролцон тангараг тавьсан юм гэдэг. Гэтэл энэ тухай манай нутгийнхан бараг цөм мэддэг байжээ. Биднийг бага байхад манай нутгийнхан бүгд л энэ тухай ярьдаг байсан. Манай нутгийнхан бол угийн шударга шулуун зантай хэнээс ч айхгүйгээр үнэнийг хэлэх зүрх зоригтой хүмүүс гэдгийг Х.Чойбалсан сайн мэддэг байсан байж таарна. О.Мэнгэт ч үүнийг Х.Чойбалсанд сайтар ойлгуулсан байлгүй. Иймд энэ болдоггүй гэрчүүдийн амыг нь барьж номхотгохоор шийдсэн байх. Ингэж бодох үндэслэл нь: 
 
Манай нутгийн баривчлагдсан хүмүүсээс 36 нь буюу 66.6 хувь нь амьд эргэж ирээгүй. Мөн 40 хувь нь 50-иас дээш насны, 10 хувь нь 60-аас дээш насны хүмүүс байжээ. Тухайлбал, 64 настай Д.Золбиныг 3 хүүхэд (Лодон, Шижээ, Батаа,)-ийн хамт, мөн О.Бүүвэйг гурван хүүхэд (Самдан, Боожоо, Донров,)-ийн хамт баривчилан цаазалсан. Тэр ч бүү хэл (69-н настай өвгөн Батдорж, Чоглон нарыг баривчилан Батдоржийг нь цаазалж, Чоглон нь шоронд нас барсан байдаг. Яахлаараа тэртээ тэрэнгүй хорвоогийн жамаар насан өөд болох дөхсөн тэднийг баривчилан цаазлах болов? Амьд сэрүүн байсан 35 партизаныг баривчлан 13-ыг нь цаазлаж 12 нь шоронд нас барсан байдаг. Гэтэл тэд нар чинь 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд оролцож Х.Чойбалсантай хамт Хиагтыг чөлөөлж түүний удирдлагын дор баруун замын байлдаанд оролцсон халуун эх оронч хүмүүс гэдгийг Х.Чойбалсан сайн мэдэж байсан байж таарна. Улсын бага хурлын нарийн бичгийн дарга байсан партизан Л.Дэмбэрэл нутгийнхаа партизан нарыг баривчлагдсан талаар Х.Чойбалсантай утсаар яриад долоо хоногийн дараа баривчлагдан шоронд нас барсан. Гэтэл Л.Дэмбэрэл нь баруун замын байлдаанд явж байхдаа Х.Чойбалсанг явгараад цагаантанд бүслэгдээд байхад нь бүслэлтийг дайран орж түүний амийг аварсан ачтан нь байсан юм. Яахлаараа ачийг нь бачаар хариулсан юм болоо?
 
Лувсанданзангийн Уртнасанг нас барсан хойно нь баривчлахаар ирж байсан гэж эхнэр Сурмаажав нь ярьсан байдаг. Үүнээс үзвэл баривчлах хүмүүсийн нэрсийн жагсаалтыг урьдчилан гаргасан байх. Цагаантанд урваж олон арван гэм зэмгүй монголчуудыг алж талж дээрэмдэж, мен еерийн нутгийн хүмүүсийг хүртэл дээрэмдэж баривчлан цагаантанд өгч байсан О.Мэнгэт хувьсгалын дараа ямарч ял зэмлэл хүлээлгүйгээр үл барам цэргийн сургуульд багшилж байсан гэдэг. ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн ажилтан доктор профессор Р.Отгонбаатар багшийн ярьснаар Ц.Дамдинсүрэн гуай О.Мэнгэтийг нэлээд сэргэлэн байрын ном бичиг сайтай, ялангуяа түүх шаггүй сайн мэддэг, харин маршал Х.Чойбалсантай шадарлах маягтай хүн байсан хэмээн ярьж байсан гэж Г.Мягмарсамбуу "Ялгуунбаатар Лаварын Сумъяа ба түүний цэрэг эрс амьдрал тэмцэл хувь заяа " номондоо (299-р хуудас) бичсэн байдаг. 1921 онд Л.Сумъяа цэргийн яаманд, 1931 онд Л.Дэмбэрэл, Б.Цулбуурбат нар хянан шалгах яаманд О.Мэнгэтийн талаар мэдээлэл бичжээ. 1928 оны үед нам, улсын их хурлууд дээр О.Мэнгэтийг олон хүн ширүүхэн шүүмжилж байжээ. 1923 онд О.Мэнгэт, Б.Бухандай нар Л.Сумъяатай заргалдахад түүний булхай илэрч байсан гэдэг. Гэвч О.Мэнгэт ямарч ял зэмлэл хүртээгүй байна. Ингэж түүнийг ийм олон удаа аварч чадах эрх мэдэлтэй хүн тэр үед ганцхан Х.Чойбалсан л байсан шүү дээ. 
 
О.Мэнгэттэй хамт цагаантанд урвасан Д.Бухандайн төрсөн дүү партизан Д.Цэвэгжав "О.Мэнгэт Х.Чойбалсангийн цэрэгт баригдсанаа мэдмэгц бид хоёрч амь аврагдах азтай улс юмдаа гэж байсан ба Х.Чойбалсан биднийг өөрөө байцааж байгаад хүрээнд Дотоод Яамны төлөөний түшмэл болмогц дуудан аваачаад сулласан юм." гэж ах Бухандай нь ярьсан тухай партизан Л.Цэдэн-Иш, мөн С.Буваа, С.Базарваань нарт ярьсан байдаг. О.Мэнгэт 1937-1938 оны их хэлмэгдүүлэлтээс өмнө алга болсон байдаг. Түүнийг үхсэн гэж цуу тарсан боловч үхсэнийг нь хэн ч мэддэггүй юм гэнэ лээ. Одоо дуулахнээ тэр үед үхээгүй харин Манжуур руу гарсан юм шиг байна лээ. Энэ нь Х.Чойбалсан түүнийг их баривчилгаанаас зугтаалгасан хэрэг биз ээ. Бас өөр шалтгаан ч байсан байх талтай. С.Баттогтох "Нууц хуйвалдаанаас нугалаа завхралд" номондоо Бодоо мэдүүлэгтээ Х.Чойбалсан албанаас чөлөө авч нутаг буцаад Манжуур, Хайлаарт одно гэхэд би Ардын намыг анх үүсгэсэн бидний долоон хүнээс тэр зүгт явж болохгүй гэсэн гэж (76-р хуудас) бичсэн байдаг. Партизан Ж.Дамдин "Үймээнт жилүүд" номондоо "Энэ дашрамд өгүүлэхэд Хиагтыг чөлөөлснөөс хойш буюу Сүхбаатар жанжины сэрүүн тунгалаг байсан тэр жилүүдэд Сумъяа бээс өөрийн нутаг хошуундаа энгийн аж төрж суудагсан. Харин нөгөө О.Мэнгэт захирагч нь цэргийн номын багшаар ажиллаж байгаа үзэгддэг байлаа. Энэ хоёр хүний үйл явдал нарийн учрийг яваандаа түүхчид судлах биз гэж (192- р хуудас) гэж бичижээ. Энэ бүгдэд үндэслэн миний таамаг үнэн гэдэгт би эргэлзэхгүй байна. "Түүх түүхээрээ үлдэж төрсөн бие төрөл арилждаг" гэсэн торгууд түмний цэцэн мэргэн үг байдаг. Иймд би түүх үнэн мөнөөрөө байгаасай гэж үзсэний үндсэн дээр үүнийг бичлээ. Харин Х.Чойбалсанд өширхөж түүнийг гүжирдэн гүтгэх санаа огт агуулаагүй юм шүү. Түүхч судлаачид та бүхэн цэцэн оюундаа тунгаах биз.
 
Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сумын уугуул өндөр настан Торгуудын их мянган овогт Элбэгийн Найдан