Хууль зүйн доктор (Ph.D) Б.Мөнх-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

Монголын нийгэмд өнөөдөр эрх зүйн боловсрол асар их дутагдаж байгаа талаар хуульчид ярьдаг. Тэгвэл энэ талаар ямар судалгаанууд хийгдсэн байдаг вэ? Өнөөдөр манай иргэд хуулиа хэр сайн мэддэг гэж та үздэг вэ? 

-Манай иргэдийн хувьд хууль эрх зүйн боловсрол нэг үеэ бодвол сайжирч байгаа. Гэхдээ энэ нь хангалтгүй байна. Яагаад хангалтгүй байна гэвэл өөрийнхөө эрхийн төлөө болон бусдын эрх эрх чөлөөний талаар дуу хоолойгоо илэрхийлж, түүнийхээ араас явж, эрх нь зөрчигдсөн хэн нэгнийг хамгаалах талаар байр сууриа илэрхийлэх тал дээр их хойрог байдаг. Энэ нөхцөл байдлаас дүгнэж үзэхэд манай иргэдийн эрх зүйн боловсрол муу байгаа гэж хэлж болно. Нөгөө талаар 2024 оны жилийн эцсийн байдлаар Монгол Улсад 40 мянган эрүүгийн хэрэг бүртгэгдсэн. Энэ нь юуг хэлж байна гэхээр иргэд эрх зүйн боловсрол муутай гэдэг нь харагдаж байна. 2018 онд Засгийн Газрын 50-р тогтоолоор Эрх зүйн боловсролын үндэсний хөтөлбөр гэдгийг гаргасан.

Энэ хөтөлбөр нь таван жилийн хугацаатай хэрэгжих төлөвлөгөөтэй хөтөлбөр байсан. Хугацаа нь 2018-2020 оны хооронд мөн 2020 оноос 2023 оны хооронд хэрэгжиж дуусна гэж зарласан. Тэгээд энэ хөтөлбөр хэрэгжээд дууссан. Үр дүн нь тодорхой хэмжээнд гарсан.

Гэхдээ энэ хөтөлбөрийн үр дүнд нийт массаараа эрх зүйн боловсрол нь дээшилсэн гэж хэлж болохгүй. Мэдээж нэг хөтөлбөрөөр иргэдийн эрх зүйн боловсрол шууд дээшлэхгүй. Энэ нь мэдээж иргэдийн өөрсдийнх нь боловсрол, бусад хууль тогтоомжийг судлах, мөн хуульчаас зөвлөгөө авах байдлаас эхлэнэ. Нөгөө талаар иргэд эрх зүйн боловсролгүй байна гэдэг нь тухайн иргэн өдөр тутмын харилцаанд орохдоо маш том эрсдэлтэй тулгарна гэсэн үг.

Мөн тухайн иргэн нийгэмд оролцож байхдаа өөрийн эрх үүргийг мэдэхгүй байна гэсэн үг. Үүнээс болоод тухайн хүний эрх зөрчигдөх мөн өөр бусдын эрх зөрчигдөх явдал гардаг. Өөрөөр хэлбэл ийм эрсдэл дунд байнга явна гэдэг нь хамгийн аюултай.

Гэхдээ хууль мэдэхгүй байх нь аливаа хуулийн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх үндэслэл болдоггүй. Тэр утгаараа би үүнийг мэдээгүй, ойлгоогүй гэж хэлээд нэмэргүй байдаг.

Тухайлбал залуучуудын дунд хамгийн их гарч байгаа гэмт хэрэг бол бусдын эрүүл мэндэд хөнгөн болон санаатайгаар гэмтэл учруулах гэмт хэрэг байна. Тэгээд залуучууд зүгээр нэг алгадаад авсан, эсвэл нэг цохьсон гэдэг ч энэ нь эрүүгийн шинж чанартай хэрэг болж, тухайн хохирогчид хөнгөн гэмтэл тогтоогдвол шууд эрүүгийн хариуцлага хүлээдэг. Өөрөөр хэлбэл залуучуудад энэ талын ойлголт байхгүйн улмаас насан туршдаа өөрийн олон боломжуудаа хязгаарлуулж, өөрийнхөө эрх зүйн байдлыг улам дордуулдаг.

-Төрийн эрх барих дээд байгууллага УИХ өөрийн батлан гаргаж буй хууль тогтоомжийг иргэд олон нийтэд хэр сурталчилж чаддаг гэж та үздэг вэ?

УИХ өөрөө батлан гаргах гэж байгаа хуулийнхаа талаар иргэдэд маш нээлттэй мэдээлж байх ёстой. Гэхдээ энэ мэдээлэл өгөх гэдэг нь ганцхан УИХ-ын Тамгын газрын хийх ажил биш. Энэ нь мөн иргэдийн саналыг авч сонгогдсон УИХ-ын гишүүдэд бас хамаарна. Гэтэл УИХ-ын гишүүд иргэд болон сэтгүүлчдэд энэ талаар мэдээлэл өгөхдөө маш ерөнхий мэдээлэл өгдөг буюу эсвэл бүр зугтаадаг.

Энэ үүднээсээ УИХ-ын гишүүд болон УИХ өөрөө иргэдэд эрх зүйн боловсрол олгохдоо учир дутагдалтай байгаа нь харагдаж байна. Тэгээд ийм байдлаас болоод иргэд болон хууль тогтоох төрийн дээд байгууллагын хооронд үл ойлголцол үүсдэг.

Энэ үл ойлголцол нь УИХ-ын гишүүд болоод хууль санаачлагч нар өөрсдийн хийж буй хууль тогтоомжийнхоо талаар зөв ойлгомжтой судалгаатай мэдээлэл өгдөггүйтэй холбоотой. Тийм учраас цаашдаа энэ асуудлыг анхааралдаа авах ёстой. Тэгэхгүй бол иргэдэд маш ойлгомжгүй байдлаар явж байгаа асуудлууд зөндөө байна. Энэ нь эргээд иргэдийн эрх зүйн боловсролыг дээшлүүлнэ гэхээсээ илүүтэй эрх зүйн талаарх ойлголт нь буруу болоход нөлөөлж байна. Зарим талаараа УИХ-ын гишүүн жишээ нь ял авсан атлаа хариуцлага хүлээхгүй байх нөхцөл байдал үүсэх гээд байна. Тэгвэл энэ нь иргэд олон нийтийн дунд хуулийг заавал дагаж мөрдөх шаардлагатай зүйл мөн үү гэж эргэлзэхэд хүргэж байна. Энэ нь эргээд эрх зүйн соёл, эрх зүйн ухамсар төлөвшихөд асар сөрөг нөлөөлөл үзүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл энэ нь жирийн иргэдийг УИХ-ын гишүүнтэй барьцах эрсдэлд хүргэж байна гэсэн үг.

Миний хувьд Шихихутуг их сургуулийн харьцуулсан эрх зүйн хүрээлэнгийн судалгааны байгууллагыг хариуцаж ажилладаг. Манай хүрээлэн эрх зүйн салбар чиглэлүүдийн хүрээнд судалгаа явуулдаг. Би өөрөө нийт эрх зүйн чиглэлээр судалгааг түлхүү хийдэг. Хамгийн сүүлд гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх судалгаан дээр ажиллаж байна.

Мөн би кримнологийн чиглэлээр судалгаа хийдэг. Бас энэ чиглэлэээр нэг сэдэвт бүтээл гаргаж байсан. Манайд энэ шинжлэх ухаан хөгжих хэрэгцээ шаардлага бий. Учир нь гэмт хэрэг гарсны дараа буюу түүнээс урьдчилан сэргийлэх боломжгүй болсны дараа бид асуудлыг авч үздэг. Тэгвэл үүнийг урьдчилан сэргийлэх ямар боломж байсан бэ гэдгийг судлах ёстой. Ер нь криминологийн шинжлэх ухаан руу дэлхий нийтээр анхаарч эхэлсэн.Энэ үүднээсээ криминологийн зөвлөгөөнүүд их гарах боллоо. Тухайлбал орон сууцны барилгууд нэг хоёр гурван өрөөтэй байх ёстой, мөн нийтийн байрыг ихээр барьж болохгүй, учир нь эдийн засаг муутай оронд гэмт бүлэглэлүүдийг бий болгодог гэж үзэж байна. Түүнчлэн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд маш энгийн алхамуудыг санал болгож байна. Тухайлбал хүүхдийн хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд хүүхдийн тоглоомын талбай заавал хашаатай байх ёстой гэж үзэж байна. Энэ нь хүүхдийн үе тэнгийн дээрэлхэлт болон хүүхдийг хуурч авч явах, хүүхдийн хүчирхийлэл, хүүхдийн хулгайгаас урьдчилан сэргийлэхэд ач тустай юм. Тэр үүднээсээ цаашдаа бид нийгмээрээ урьдчилан сэргийлэх ажилд оролцох ёстой. 

Жишээ нь Японд энэ урьдчилан сэргийлэх ажлыг ахмадуудын цэцэг тарих ажлыг сургууль цэцэрлэг тарах үетэй давхцуулж хийх байдлаар зохицуулж хийж байна. Энэ нь ч зохих үр дүнгээ үзүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл энэ нь криминологийн нийгмийн хяналтын онол хэрэгжсэн гэсэн үг.

Хүмүүс харж байгаа үед гэмт хэрэгтнүүд хэзээ ч гэмт хэрэг үйлдэж чаддаггүй. Тийм учраас бид нар цаашдаа энэ чиглэлийн судалгаануудыг маш боловсронгуй болгох хэрэгтэй. Тэгж байж хүүхдүүдээ болон өөрсдийгөө нийгмээ хамгаална гэсэн үг. Аливаа гэмт хэргээс үүдэж асар их хэмжээний хор хохирол учирдаг. Тэр үүднээсээ гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг маш сайн хийж чадвал энэ бүх хор хохиролоос урьдчилан сэргийлэх боломжтой. Мөн үүнийгээ дагаад иргэдийн эрх зүйн боловсрол дээшилнэ.

-Өнөөдөр манай Монголын залуучууд хэр тэвчээртэй байж чаддаг вэ?

-Ер нь тэвчээртэй хүн аливаа зүйлийн ард гарч чаддаг. Нөгөө талаар тэвчээр гэдэг нь хувь хүний сахилга батын асуудал юм. Сүүлийн үед манай залуучууд нэг ширүүн үг сонсоод байшингийн орой дээр гарч байна. Энэ бол тухайн хүнд сэтгэлийн тэвчээр байхгүй байгаатай холбоотой асуудал. Харин тэвчээртэй хүн бол өөрийнхөө сул талыг ч хүлээн зөвшөөрнө, мөн давуу талаа ч ойлгоно. Тэр үүднээсээ залуучууддаа хандаж хэлэхэд бүх зүйл төгс байх боломжгүй, бодит байдалтай нүүр тулж байгаарай, гэхдээ өөрийнхөө давуу талыг ойлгож, түүнийгээ улам хөгжүүлж, сул талаа засаж түүнтэйгээ нүүр тулж ажиллаарай гэж хэлмээр байна.

-Удахгүй сургуулиа төгсөөд мэргэжлээ сонгох гэж байгаа залуучуудад хандаж юу гэж хэлэх вэ?

-Мэргэжил сонголт бол маш чухал зүйл. Миний хувьд энэ мэргэжлийг анх сонгохдоо их эргэлзэж байсан. Тэгээд ямар ч байсан энэ мэргэжлийг сонгож авсан. Залуучууддаа хандаж хэлэхэд эцсийн дүндээ та өөрөө сонголтоо хийнэ. Гэхдээ юунд илүү сонирхолтой вэ гэдгээ бодолцох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл чиний дотоод хүн чинь чамд юу гэж шивнэж байгааг сонсох хэрэгтэй гэж хэлмээр байна. Гэхдээ чи дуртай зүйлээ хийхээс гадна дургүй зүйлээ ч сайн хийж сурах хэрэгтэй. 

-Ер нь иргэд хууль эрх зүйн талаар өдөр тутамдаа хаанаас мэдлэг мэдээлэл олж авах боломжтой вэ? 

-Иргэд олон нийтийн хувьд хууль эрх зүйн мэдлэг мэдээллийг интернет орчин болон хуулийн чиглэлийн пүүс компаниуд мөн төрийн байгууллагуудаас авах бүрэн боломжтой байдаг. Тэдгээр байгууллагууд иргэд олон нийтэд янз бүрийн зөвлөгөөнүүд өгч байна.

Мөн Легал инфо гэж хуулийн нэгдсэн портал байдаг. Түүн дээр бүх төрлийн хууль тогтоомжууд бий. Тэр үүднээсээ иргэд уг портал руу орж хуулийн мэдлэг, мэдээллийг олж авах боломжтой. Хэрвээ тэндээс хуулийн талаар олж уншаад ойлгохгүй байвал мэргэжлийн хүмүүсээс зөвлөгөө авч болно.

Ер нь яг өөрт тулгарсан бодит эрх зүйн факт дээр мэргэжлийн хуульч, өмгөөлөгчөөс зөвлөгөө авах хэрэгтэй. Тэгж байж хуулийн талаар илүү сайн ойлголттой болно. Мөн сүүлийн үед манай иргэд хуулийн чиглэлээр эчнээгээр их сурч байна. Энэ тоо их өндөр байгаа. Нөгөөтэйгүүр дэлхийн олон оронд хуулийн чиглэлийн сургуулиудыг бие даасан хөтөлбөрүүдтэй байх ёстой гэж үзэж байна. Энэ нь ямар учиртай гэхээр олон ургальч үзэлтэй хүмүүс нийгэмд хүний эрхийг хамгаалах ёстой гэж үздэгтэй холбоотой.

Үүнээс гадна манайд болон дэлхийн бусад оронд хуульч, өмгөөлөгч нарыг чадваржуулах сургалтууд маш их орж байна. Тэгээд энэ хичээл сургалтыг янз бүрийн багш нар заах ёстой гэж үзэж байна.

Ингэвэл хуульч өмгөөлөгч нар олон чиглэлийн мэдлэгтэй болно гэсэн үг. Мөн хуульч болох гэж байгаа хүмүүсээс авах шалгалт өндөр шалгууртай байх ёстой. Ингэснээр цус ойртох болон хуульчдийн бүлэглэл үүсэхээс сэргийлнэ гэсэн үг. Тийм учраас барууны орнуудад хуульчдийн квотыг бага байлгаж, нийгмээ эрүүл тогтолцоотой болгоход анхаарч байна.

Ярилцсан У.Анударь