sonin.mn
Сэтгэгдэл (153)

ТҮРЭГ СУДЛАЛ ГЭДЭГ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ САЛБАР ДЭЛХИЙ ДАХИНД БАЙДАГ БИЛЭЭ!    


Монголын археологич Д.Эрдэнэбаатар гуай Sonin.MN мэдээллийн сайтад «Монгол нутагт оршиж байсан Түрэг өнөөгийн Турктэй ямар ч хамаагүй» сэдэвтэй ярилцлага өгсөн байна. Ярилцсан Ж.Батдорж. Энэхүү урт удаан ярилцлагад, Монгол улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн (2008 он), хэл шинжлэлийн ухааны доктор, профессор Бухатын Базылхан (1932-2012) аавыг маань, бас молхи намайг онцлон дурджээ. Учир иймд, мөхөс би-бээр хариулт бичихээр, басхүү уншигч абугайтан нарт эрдэм судалгааны зарим тайлбар сэлтийг дагалдуулан үүнийг өгүүлж эхлэх минү:


Хариулт бүрдээ баримт болгон Д.Эрдэнэбаатар гуайг ишлэх болно:


Ж.Батдорж: Казахстан Улсын зүгээс өнөөгийн Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийг эртний Түрэгийн хаант улсын нутаг дэвсгэр байсан учраас энэ түүх бидэнд хамаатай гэж ярьж бичиж байна. Тэд үнэхээр эртний Түрэгийн хаант улстай хамаатай хүмүүс мөн үү?


Д.Эрдэнэбаатар гуай: Би бол үгүй л гэж хэлнэ. Яагаад гэвэл наадхыг чинь ер нь олон удаа ярьсан даа. Одоо жишээлбэл манай Монгол Улсад 1990-ээд оноос хойш Шинжлэх Ухааны Академи задрахад манай Шинжлэх Ухааны Академийн хэл, түүхийн хүрээлэнд ажиллаж байсан олон судлаачид өнөөгийн Казахстан улсад шилжиж очсон.


Бүр тодорхой жишээ хэлэхэд хэлний хүрээлэнгийн Н.Базилхан гуай, түүний хүү н.Напил тэнд ажиллаж байна....


...Тэгээд мэдээж тэр хүмүүс Казахстан улсад очоод тэр улсын төрийн төлөө ажиллаж байгаа учраас бидний энэ түүхийг Казахстан улсад хамааруулах гэж нилээн үзэж байгаа...

 

Базылханы Напил миний 1-р хариулт: Миний аав Бухатын Базылхан, Монгол улсын Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын Хаг нуур гэдэг газарт төрсөн. Казахын Дундад зуутын Керей аймгийн Каракас удмын хүмүүн. Тэрбээр Алтай судлалч, түрэг, монгол, казах судлалын харьцуулсан хэл шинжлэлийг анхлан үндэслэгч, Монголын Шинжлэх Ухааны Академийн Хэл Зохиолын Хүрээлэнгийн ахмад ажилтны нэгэн томоохон төлөөлөгч нь билээ. Б.Базылхан нь олон жилийн турш, түрэг (казах), монгол, манж-хамниган, япон, солонгос зэрэг хэлнүүдийг түүхэн хэлзүйн үүднээс харьцуулан судалж Алтайн өвөг хэлний тухай цоо шинэ онолыг боловсруулсан бөгөөд түүнийгээ түрэг (казах), монгол хэлнүүдийн харьцуулсан түүхэн хэлзүйгээр батлан нотолсон, ерөнхий хэл шинжлэлийн морфемын онолыг боловсронгуй болгосон, дэлхийд нэртэй Алтай судлалч, түрэг-монгол судлаач эрдэмтэн юм.


Энд бас Алтай язгуурын хэлний судлалын тухай товч өгүүлэх шаардлагатай байна. Үүнд, Түрэг хэл болвоос Алтай язгуурын («алтай» угсааны) монгол, манж-хамниган хэлнүүдтэй угсаа гарал нэгтэй хэл юм. Алтай язгуурын хэлний онолоор бол, өнө эртний үест Өвөг Алтайн нэгэн хэлнээс дурдсан хэл аялгуунууд салаалан холдох хэлний түүхийн урт замыг туулан эдүгээгийн хэлбэр төрхийг олсон хэмээн үзэх энэхүү онолыг Филип Йоханн фон Табберт Страленберг (Fhillip Johann von Strahlenberg, Stockholm, 1730), М.А. Кастрен (Castren, 1862), И. Грунцел (1895), З. Гомбоц (1912), Б. Лауфер (1901) нар үүсгэн гаргасан агаад финний алдарт эрдэмтэн Г.Й.Рамстедт (1902) анхлан түүхэн харьцуулсан хэл шинжлэлийн ухааны аргаар (Altaic comparative linguistics) онолын үндсийг боловсруулан гаргасан бөгөөд уг онолыг улам боловсронгуй болгох хэргийг Е.Д. Поливанов (1927), Б.Я. Владимирцов (1929), В.И. Цинциус, О.П. Суник (1949), Б.М. Юнусалиев (1959), Ш.Хаттори (1959), П.Аалто (1960), Э.В. Севортян, Н. Поппе (1960)[1], Ж. Стрит (1962, 1981, ) Го. Мижиддорж (1964, 1976), Б. Ринчен (1966), Б. Базылхан (1973, 1984), К. Менгес (1974), О.П. Суник (1962, 1971), К. Дыйканов (1980), А.Г. Азербаев (1985), Е.З. Кажыбеков (1986, 1988), Сэцэнцогт (1988), М. Базаррагчаа (1987, 1992), Д. Синор (1990), С.А. Старостин (1991), Д. Төмөртогоо (1992), Б. Сагындыкулы (1994), Ким Ки Сонь (1994), А. Дыбо нарын эрдэмтэд, алтай судлаачид үргэлжлүүлэн нутлан бататгасан байна. 


Аав маань Бухатын Базылхан, казах, монгол хоёр хэлийг олон жил түүхийн үүднээс харьцуулан судалж, «...Цуваа цагийн үүднээс авч үзвэл казах, монгол хэлэнд нэг («V»), хоёр («СV») үетэй гурван мянга орчим (3000) язгуур үг байгаа бөгөөд эдгээр язгуур үгсийн нэг мянга таван зуун наян (1580) нь хэлбэр, утгаараа яг таарч тохирдог. Нэг мянга дөрвөн зуун хорин (1420) язгуур үгийн хэлбэр нь хувирч өөрчилөгдсөн ч, утгаараа маш ойр байна. Казах, монгол хэлний үгсийн сан дахь бүх үгс эдгээр язгуураас бүрддэг.... Олон түрэг хэлнүүдтэй ч мөнхүү адилавтар тоон харьцаатай болно.... Алтай язгуурын хэлнүүдийн судалгаанд казах, монгол хэл бол гол ноён нуруу хэлнүүд юм...» гэж 50 жилийн судалгааныхаа үр дүнг «Казах, монгол хэлний түүхэн харьцуулсан хэлзүй. Авианзүй, Үгзүй. 1999 он. 601 хуудас» (казах хэлээрх) суурь судалгааны бүтээлдээ дүгнэж бичсэн байдаг [2].


Аав маань, 1993-1999 онуудад Казахстан улсын Шинжлэх Ухааны Академийн харьяа Р.Б. Сүлейменовын нэрэмжит Дорно дахины судлалын хүрээлэнд «Казах-монгол толь» (Қазақша-моңғолша сөздік), «Монгол-казах толь» (Моңғолша-қазақша сөздік) эрдэм шинжилгээний суурь судалгааны хүрээнд Монгол, Казахстан хоёр улсын академийн байгууллагуудын гэрээний үндсэн дээр уг толийг хийх ажлыг гүйцэтгэж явсан билээ. Энэхүү «Казах-монгол толь» (1977), «Монгол-казах толь» (1984) анхдагч толийн үндсэн дээр нэмж, шинэчлэн засварлаж найруулсан орчин цагийн казах, монгол хэлний 60 мянга орчим үгийг хамарсан, зохих шинэлэг тайлбар оруулсан, Казахстан, Монгол улсын хооронд «оюуны гүүр» хэлмэрч болохоор хоёр хэлний томоохон шинэ 2 толийг саяхан Улаанбаатар хотноо бид хэвлэсэн юм. Энэхүү хэвлэх үйлст чин сэтгэлийн харамгүй, гүн туслалцаа үзүүлсэн Монгол улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх, Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Гомбожавын Занданшатар гуай, Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлийн хамт олон, Ажлын хэсгийн албаны дарга Нямхүүгийн Нарангэрэл нарт уншигч олны өмнөөс дахин дахин гүн талархалаа илэрхийлж байнам. 1998 онд Р.Б. Сүлейменовын нэрэмжит Дорно дахины хүрээлэнгийн Монгол судлалын салбар (удирдагч нь - Бухатын Базылхан), Монгол улсаас Казахстан улсад суугаа Элчин сайдын газартай (Элчин сайд, ноён Юмбуугийн Сандаг) хамтран 1998 оны 12-р сарын 18-ны өдөр «Казахстаны монгол судлалын тулгамдсан асуудал: өнгөрсөн, одоо, цаашдын зорилт» сэдэвт олон улсын 1-р коллоквиумыг зохион байгуулсан бөгөөд монгол судлалын энэхүү анхны хуралдаанаар казах, монголын харилцаа холбоо, археологи, түүх, антропологи, хэл, соёл, эх сурвалж зэрэг сэдвээр маш сонирхолтой илтгэл хэлэлцэгдсэн билээ. Уг коллоквиумын хурлын эрдэм шижилгээний илтгэлүүд «Актуальные проблемы казахстанского монголоведения: прошлое, настоящее и перспективы» (Алматы, 1999, Koktengri, №1, -145.) сэдвээр тусгайлан хэвлэгдсэн юм. Аав маань 1999 онд төрсөн нутагтаа эгэн ирсэн агаад, 2012 онд Тэнгэрт халин, Баян-Өлгий аймгийн Өлгий суманд онгон нь мөнхөд нойрсож байгааг, академич Бямбын Ринчен гуайн хайртай шавийнх нь нэгэн нь байсныг энд сануулахад, онцлон мэдэгдэхэд илүүдэхгүй биз ээ.


Базылханы Напил миний 2-р хариулт: Ер санаваас, аливаа шинжлэх ухааны салбарын тухай өгүүлэх, ярилцлага өгөхдөө тухайн салбарын мэргэжилтэнгүүд л ярих, тайлбарлах бүрэн эрх дархтай байдаг дэлхий нийтийн эрдэмтэн, судлаачдын ёсзүй гэж байдагсан. Нэг үгээр, математик, физик, хими, анагаахын шинжлэх ухааны асуудлуудыг математикч, физикч, химич, мэс засалч л ярих жам учиртай энгийн хэрэг билээ. Гэтэл, Д.Эрдэнэбаатар гуайн Sonin.MN мэдээллийн сайтад өгсөн ярилцлагаас нь эрдэмтэн судлаачдын ёсзүйн тухайд мэдээ, мэдээлэл огт үгүй байгааг юуны өмнө анзаарч болохоор байна. Д.Эрдэнэбаатар гуай тус ярилцлагадаа, Евразийн нүүдлийн соёл иргэншлийн голлох хоёр салбарыг, тухайлбал түрэг судлал (turkology), монгол судлал (mongolian studies) хоёрын шинжлэх ухааны хувьд бүрэн нотлогдсон олон жилийн шинжлэхүй, судлахуй ухааны нөр их хөдөлмөрийн үр дүнгүүд, ололтуудыг үгүйсгэн түрэг судлаач бус, харин ч сонирхогчийн төвшинд «их мэдэмхийрчээ» гэмээр байна. Манай Казахын ард түмний зүйр үгээр зүйрлэвэл «атың шықпаса жер өрте!», үгчилвээс «нэр алдар чинь гарахгүй бол газар (өвс) шатаа!», утгачилваас «нэрийг бодвол хор, нүүрийг бодвол хир», «мордох нь хазгай бол, морилох нь ч бас хазгай» гэсэн санаатай болжээ. Ерөөсөө, энэ ярилцлага нь нэр нүүрээ барахын эхлэл болжухуй гэлтэй байнам.


Базылханы Напил миний 3-р хариулт: Учир иймд, дэлхий дахинд Түрэг судлал гэж байдгийг сануулан мөнхүү энэ салбартай холбоотой зарим тайлбарыг үйлдэн нуршиж буйг уншигч абугайтан олон, мэргэн ухаандаа болгоон соёрхох буй за!


Эртний Түрэгийн үеийн археологийн дурсгалан: Нүүдлийн соёл иргэншлийн нэгэн бүрэлдэхүүн төв хэсэг өнөөгийн Монгол улсын нутагт - түрэг угсаатны түүх, соёлын ховор дурсгалууд ялангуяа, хот суурин, тахилын онгон цогцолбор, хүн чулуу, оршуулгын овоо, булш, бунхан, хадны зураг, бичгийн дурсгалан зэрэг биет өвүүд арвин их байдаг билээ. Ялангуяа эртний түрэг бичигт чулуун хөшөөд (гэрэлт хөшөөд) ба бичгийн дурсгалангуудын хамгийн сүрлэг, түүхэн эх сурвалжуудын асар их үнэ цэнтэйн ихэнх нь чухамдаа Евразийн их нүүдэлчдийн өлгий нутгийн нэг нь болсон эдүгээгийн энэхүү гайхамшигт Монгол улс оронд байдаг билээ. Манай тооллын VI зууны эхээр Төв Азид цэрэг-улс төрийн нэгэн томоохон гүрэн Түрэгийн хаант улс хүчирхэгжин мандаж «наран мандах зүг Бөкли (Солонгосын хойг), Хянганы нуруунаас наран жаргах, саран ургах Төмөр хаалга, Хазар (Каспийн) тэнгис, Хар тэнгис, Сасанид, Ромын газар, урагш Төвөд, Шантуны тал» хүртэлх өргөн уудам нутагт, дөрвөн зүг, найман зовхисын олон түмний «толгойтныг бөхийлгөн тойгтоныг сөгтгөн» хамаг эсгий туургатныг нэгтгэн тохинуулж Тэнгэрээс Ивээлт Тэнгэрлэг Түрэгийн Буман, Эстэми, Сэри, Кутлуг Элтэрис, Капаган, Билгэ зэрэг зоригт хаад, Туникук зэрэг мэргэн сайд нарын билгүүн холч бодлогын ачаар, Күлтэгин, Күличур нарын жанжин баатар эрсийн хүчээр нүүдэлчин түмэн «удамт хүү, үзэсгэлэнт охин», удам угсаагаа «боол, шивэгчин» болголгүй Табгач-Нанхиадын «зөөлөн торго, бялдууч үгэнд» үл автаан, хотлоор жаргаасан яруу алдарт түүхтэй билээ. Энэхүү түүхийн яруу тод гэрч, баримт болсон олон зуун бичигт чулуу (гэрэлт хөшөө), тахилын онгон, цогцолбор, хүн чулуу зэрэг эд өлгийн дурсгалангууд Монгол нутагт нэлээд төвлөрөн Казахстан, Киргизстан, Узбекистан, Туркменистан, Азербайжан, ОХУ-ын Хакас, Алтай, Тува, БНХАУ-ын Дорнод Туркистан, Өвөр Монгол зэрэг улс орнуудад олноор хадгалагдаж байдаг билээ. Онцлон хэлвээс, тэртээ 1300 жилийн өмнөх эртний түрэг бичигтэй соёлын дурсгалууд нь хүн төрөлхтөний соёл иргэншлийн нэгэн чухал өвийн нэгэн билээ.


«Түрэг» хэмээх үгийн утга: Эртний түрэг хэлнээ Törü+k> Türük – Төрүг (Түрүг). Одоогийн бичгээр «Түрэг». Үгийн уг гарлын утга нь Törü+g> Türüg «төрт улс, төр ёстой улс орон» гэсэн санаатай, улс-төрийн агуулгатай нэрийтгэл үг, этнополитоним юм. Энэ үгээр, Түрэгийн эзэнт гүрний харьяаны бүхий л нүүдэлчин иргэдийг, хараат улсуудыг нийлүүлэн нэгтгэн нэрийдсэн нь энэ болай. Уг «Түрүг» нэрээр тухайн үед Огуз, Гурван Огуз, Найман Огуз, Есөн Огуз, Арван Уйгур, Арван Ок, Байырку, Есөн Байырку, Курыкан, Басмыл, Беди, Берсел, Чик, Аз, Эдиз, Чигил, Ягма, Кадар, Карлуг, Гурван Карлуг, Кыргыз, Есөн Татар, Гучин Татар, Кидан, Татаби, Туйгун-Тогон зэрэг эсгий туургат нүүдэлчдийг хамарсан эзэнт гүрнийг нэрийджээ. Түрэгийн хаант улсын уламжлалт залгаа нь Уйгурын хаант улс болсон бөгөөд дараа нь X-XII зууны үест Хэрэйд, Найман зэрэг хант улсууд залгуулан тогтнож ирсэн ажээ.


Түрэг хэл аялгуунууд: Одоогийн Евразийн өргөн уудам нутагт эртнээс айл хөрш нутагшин ирсэн олон угсаатнууд «түрэг» хэмээн нэрлэгдэж ирсэн түүхтэй байна.


Орчин цагийн түрэг хэлт угсаатангуудын тоонд: азербайжан, алабуга-татар, алтай, астрахан-карагаш, балкан, барабин, башкурт, божнури, гагауыз, долган, казах (хасаг), карайым, каракалпак, карачай-балкар, кыргыз, кырым-татар, кырымчак, кумык, ногай, салар, сары йугыр, сонкор, татар, тофа, тыва, турк, түркмен, өзбек, уйгыр, урым, хакас (хонгарай), халаж, хорасан-турк, чуваш, чулым, шор, саха (якут) зэрэг хэл аялгуугаар хэлцдэг олон түмэн багтдаг билээ. Эдгээр түрэг угсаатнуудын хэл, аялгуунууд нь Алтай язгуур хэлнээс улбаалан өвөг түрэг хэлнээс салбарлан хөгжсөн жамтай байна. Үүнд ямар ч маргах асуудал үгүй, түрэг судлал, монгол судлалд энгийн илхэн байдаг асуудал болай. Эдүгээ дэлхий дахинаа, түрэг хэлээр 200 илүү сая гаруй хүн хэлэлцэн ярилцдаг бөгөөд одоогийн Бүгд найрамдах улсаас Азербайжан, Казахстан, Киргиз, Узбекистан, Туркменистаны хамт, Турк улс, ОХУ-ын Алтай, Тыва, Татарстан, Башкуртистан, Саха, Хакас, Кабардин-Балкар, Чуваш, Кырым, Карачай-Черкес зэрэг холбооны улсууд, БНХАУ, Иран, Ирак, Европын холбооны улсууд, Монгол зэрэг улс оронд түрэг хэлт угсаатнууд, үндэстэнгүүд амьдарч байна. Евразийн асар уудам нутагт тархан суурьшсан учир дурдсан хэл аялгуунууд нь өөр хоорондоо айл хөршийнхөн хол, ойроос шалтгаалан бүс бүсээрээ, нутаг нутгаараа ялгардаг юм.


Судлаачид түрэг хэл аялгуунуудыг «огуз, кипчак, булгар, карлук (Дундад Азийн кипчак), сибир-алтай» хэмээн бүлэглэн задлан үзсэн ч, эдгээр хэл аялгуунуудын үгийн сангийн үндсэн махбод нь бараг ч ялгаагүй агаад тэдгээр нь зөвхөн авианзүйн төвшинд л хувьсан өөрчлөгдсөн фонологийн хувилбартай л байдаг юм. Нэгэнтээ жишээлэхэд, «уул» хэмээхийг «таг, тау, даа, даг» зэрэг л аялгуулжуулдаг нь монгол хэлний уулын «таг»-тай адилхан, нэг л хэлбэр, утгатай гэсэн үг юм.


Базылханы Напил миний 4-р хариулт:


Д.Эрдэнэбаатар гуай « ...Тэгээд мэдээж тэр хүмүүс Казахстан улсад очоод тэр улсын төрийн төлөө ажиллаж байгаа учраас бидний энэ түүхийг Казахстан улсад хамааруулах гэж нилээн үзэж байгаа...» гэжээ.


«Хамааруулах гэж нилээн үзэж байгаа» биш ээ, түүхэн шууд хамаатай, уламжлалтай учраас судлан шинжилж яваа юм аа. Казахстан улсын Казах үндэстэнтэй, хэл, угсаатан, түүх, археологийн талаас язгуурын уламжлалтай болохоор л судалж яваа юм аа. Дэлхий дахинд Түрэг судлал гэж байдаг. Түүний томоохон салбар нь Казахстан улсын уугал Казах үндэстэн болон түүний хэл, түүх, өв соёл, угсаатны онцлог зэрэг бүрэн цогцолборыг судалдаг казах судлалын салбар гэж бас байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл, одоогийн Казахстан улсын эртний болон дундад зууны түүх, өв соёл нь ялангуяа, эртний Түрэгийн хаант улстай, түүний Зүүн болон Баруун жигүүрийн хаант улс, Уйгурын хаант улстай, түүний түүхэн залгаа Керей, Найман, Жалайыр, Конырат, Меркит, Онгут зэрэг ханлиг, аймгуудтай шууд л «яс махны» гарлын ч, нүүдлийн соёл иргэншлийн ч холбоотой юм. Харин ч, харийн нанхиад, оростой шал ондоо анги, хамааралгүй нь ойлгомжтой биз дээ. Ямарваа нэгэн угсаатан, үндэстний амин гол ноён нуруу, «онгод, сүнс» нь түүний төрөлх хэл аялгуу нь билээ. Тэгвэл, археологич Д.Эрдэнэбаатар гуай олон түрэг хэлнүүдээс нэгийг нь ч, ядахдаа тува (тыуа), казах, турк (одоогийн түрэг) хэлнээс «а-гүй байж», эдүгээгийн түрэг угсаатан, үндэстэнгүүд «эртний Түрэгийн хаант улстай» огт хамаагүй, огт холбоогүй хэмээн олонтоо ярихын, дэмий цагийг барахын хэрэггүй байсансан. Эртний Түрэгийн хаант улсын гэрэлт хөшөөдийн бичээсээс эртний түрэг хэлээрх ганц өгүүлэмжийг харьцуулан үзүүлбэл, уншигч абугайтан нарт маш тодорхой, ойлгомжтой болох байна. Үүнд бас, энэхүү жишээнд холбогдох эртний түрэг хэлний авиазүй, бүтээвэрзүй, үгзүй, өгүүлбэрзүй зэргийг тайлбарласангүй, энд бүрэн дэлгэрэнгүй багтаах боломжгүй хэмээн орхив. Ер нь шулуухан хэлэхэд, эртний Türük bitig> түрэг бичиг гэж байдгийг Монгол улсын түрэгч профессор Ц.Баттулга зэрэг зарим эрдэмтэд «руни бичиг, руни бичээс» гэж эзэнгүйдүүлж бичиж хэрэглэдэг байхад, эрхэм археологич Д.Эрдэнбаатар гуай «6-8-р зууны үеийн Монголчуудын үлдээсэн хадны бичиг» хэмээн бүр бүрэн эзэмшээд, «хувьчилаад» авчихсан ажээ. Үүнд гайхшрахаас өөр аргагүй болоод байна. Учир иймд, өчүүхэн миний ахлах шинжээчээр ажиллаж байгаа, Олон Улсын Түрэг Академийн зүгээс 2022 онд хэвлэн нийтэлсэн «Күлтэгин.


Бичигт чулууны бичээсийн орчуулга: азербайжан, казах, кыргыз, түрк, татар, тыва, монгол, венгр-мажар, герман, орос, англи, франц, солонгос, хятад хэлээр. 2022 он. 368 х.»[3] номноос тусгайлан ишлэв. 


[1] Poppe N. Introduction to Altaic Linguistics by Nicholas Poppe. Otto Harrassowitz, Wiesbaden , 1965. 212.


[2] Базылхан Б. Краткая сравнительная-историческая грамматика монгольского и казахского языков. (на материале лексики и грамматики). 10.02.16- монгольские языки, 10.02.06 –тюркские языки. Доклад, обобщающий содержание опубликованных и выполненных работ, представленных к защите на соискание ученый степени кандидат филологических наук. -Алма-Ата, 1974. -32 c.; Базылхан Б. Алтай төркіндес тілдердің ортақтығы туралы. // «Қазақстан мектебі».–Алматы, 1996, -№3. -64-73-бб.; Базылхан Б. Қазақ және моңғол тiлдерiнiң салыстырмалы тарихи грамматикасы. Фонетика. -Алматы, 1999. -165 бет.; Базылхан Б. Қазақ және моңғол тiлдерiнiң салыстырмалы тарихи грамматикасы. Морфология. -Алматы, 2000. -446 бет


[3]Kültegin. Бітіктасы мәтіннің аудармалары: әзербайжан, қазақ, қырғыз, түрк, татар, тыва, моңғол, мажар, неміс, орыс, ағылшын, француз, корей, қытай тілдерінде. – Халықаралық Түркі академиясы: «Ғылым» баспасы, 2022. – 368 бет.»)



Күлтэгиний гэрэлт хөшөөний өргөн талын бичээсийн монгол хэлний анхны уран яруу орчуулгыг академич Бямбын Ринчен абугайтан үйлдсэн гэдэг. Түүний энэхүү орчуулга нь Монгол улсын төрийн гарамгай зүтгэлтэн Анандын Амарын (1886-1941) «Монгол улсын товч түүх» 2 боть бүтээлийн 1-р ботид нэмэлт болон орсон бөгөөд 1934 онд хэвлэгдсэн байна. Гэвч улаан хувьсгалт террорын хэлмэгдүүлэлтийн үед А.Амарыг 1941 онд Москва хотноо буудан хороож Б.Ринченг хорьж тамлан зовоосон гашуун түүхтэй билээ. ( Амар А. Монголын товч түүх. -Улаанбаатар, 2006. -318 (81-87-р тал); Сэр-Оджав Н. Эртний Түрэгүүд (VI-VIII зуун).-Улаанбаатар: ШУА-ийн хэвлэл, 1970. -116. (94-97р тал)).


Энд бас, эртний түрэг бичгийн хэлний нэгэн хэвшмэл хэллэгийг товч дэлгэж хэлвээс: bašlïγïγ jüküntürmüs, tizеligig sökürmüs – «толгойтыг (тэргүүтнийг) мэхийлгэжүхүй, өвдөгтөнийг сөхрүүлжүхүй» хэмээсэн нь хэвшмэл хэллэг юм. Бямбын Ринчен гуай «толгойтыг бөхийлгөж, тойгтоныг сөгөтгөв» гэж уран сайхан хөрвүүлсэн. Ер нүүдэлчдийн дайн байлдааны, элч төлөөлөгчдийн, иргэний болон бусад нарийн чанд тогтоогдсон хууль цаазын хүрээнд «толгой авах» ба «өвдөг сөхрүүлэх» хуульчилсан анги зүйл байсан юм. Хамгийн хатуу эрүүгийн шийтгэл нь толгой чавчих байсан бөгөөд хааныг хүндэтгэн угтах, элчийг хүлээн авах, хол ойрын аймаг улсыг хараат болгох зэргээр төрийн хууль цаазанд захируулахад өвдөг сөхрүүлдэг уламжлалт ёс байжээ. Өвдөг сөхрүүлэх хоёр янз агаад баруун өвдгөө нугалан газар суух нь цэрэг улс төрийн цол хэргэмтнүүдэд, харин хоёр өвдгөө нугалан суух нь хараат боолчуудад хамаарах ёс даруй мөн ажээ. Түрэгийн эзэнт гүрний (VI-VIII зуун) болон түүний дараа, мөнхүү төрт, хууль засагт улсын уламжлалыг залгамжилсан Уйгурын хаант улсын дараа ч, түрэг, монгол угсаатны хэл аялгуунуудын төрөл, өөр хоорондын хамаадлын асуудал нь XII-XIII зууны үед бас ямар байсан бэ гэдэг чухал асуудал бий.


Энэ үе бол, агуу их Чингис хааны гардан байгуулсан Их Монгол улсын түүхийн үетэй шууд холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ үест, одоогоос 800-900 жилийн тэртээх түрэг, монгол угсаатнуудын хэлнүүд нь тусгай салбар болон «өөр хоорондоо үл ойлголцохуй» шал ангид байдалд хүрсэн байсан уу, эсвэл «өөр хоорондоо ойлголцохуй» төвшинд байсан уу?


Уг асуудалд, түрэгч, монголч эрдэмтэд одоо хэр зохих эрдэм шинжилгээний нэг мөр хариулт бүхий, баттай ноттой дүгнэлт хараахан гаргаагүй байгаа ч, хэлний түүхэн эх сурвалжууд нь түрэг, монгол хэл аялгуунууд биеэ даасан хэлзүйтэй, аялгуутай болсон нь илт харагдаж байгаа билээ. Nйнхүү түүх - хэл шинжлэлийн үүднээс авч үзвэл, тодорхой нэгэн өвөг хэлнээс гарлын холбоотой хэлнүүд бие биенээсээ салж салаалж эхэлсэн эрин үе удаан үргэлжилсэн байна. Энэ нь түрэг, монгол угсаатны хувьд ч хамааралтай хувьсал өөрчлөлт юм. Мөн түрэг, монгол хэлтэн угсаатнууд хоромхон зуур салж сарниагүй, харин ч хэлний түүхийн урт удаан хугацаанд хөрш зэргэлдээ, ойр дотно суурьшин амьдарсан болохыг ч бас харж болно. VII зууны эртний түрэг хэлний хэлзүйн бүтэц, XIII зууны Дундад үеийн монгол хэлний хэлзүйн бүтэц нэлээд зөрөөтэй байдаг. Хэдий тийм ч VI-XIII зууны үед эртний түрэг угсаатан, эртний монгол угсаатангууд өөр хоорондоо, орчин цагийн казах, киргиз угсаатны хэл-лүгээ нэгэн адилаар өөр зуураа ямар ч орчуулагчгүйгээр ойлголцож байсан гэж хэлэх бүрэн үндэслэл бий гэж үзнэ.


Учир нь бичгийн хэлний тэмдэглэл болон амьд хэл аялгууны ойр, холын ялгаанууд нь, түрэг, монгол бичгийн хэлэнд нийтлэг дундын шинжтэй ерөнхийлөн тусгагдсан байдаг.


Ер санаваас, түрэг, монгол угсаатнууд XII-XIII зууны үед хэл шинжлэлийн бодгаль шинж чанараараа үгийн болон дүрмийн онцлог нь ижил төстэй байсан тул чөлөөтэй ярьдаггүй байсан ч, лавтайяа бие биенээ ойлгодог байсныг нь хэлний сурвалжийн байдлаас ажиглаж болно. Иймээс түрэг, монгол хэлнүүдийн дундаас чухамдаа, орчин цагийн казах хэл, монгол хэл нь түүх, хэл шинжлэлийн хувьд харьцуулсан судалгааны үүднээс хамгийн ойр дотно хэл болох нь маргаангүй болохыг баталсан дорвитой, шинэлэг, иж бүрэн судалгааг чухамдаа миний аав Бухатын Базылхан гуайн аль эртнээс судлан хэлснийг онцгойлон дурдах шаардлагатай байна.

Базылханы Напил миний 5-р хариулт: Д.Эрдэнэбаатар гуай тус ярилцлагандаа, түрэг судлал (turkology), монгол судлал (mongolian studies) хоёрын шинжлэх ухааны маргаантай, ээдрээтэй талуудыг нь хольж хутган басхүү «геополитикч, улс төрч»-лүгээ нэгэн адилаар баталгаа нотолгоогүй мэдэгдэл хийж ярилцлага өгсөн байна.   

 

Д.Эрдэнэбаатар гуайн мэдэгдэл нь: “Казахстанд жишээ нь Түрэг судлалын академи гээд байна. Тэр нь орчин үеийн Турк улс санхүүжүүлдэг том шинжлэх ухааны байгууллага болчихож. Бүр одоо Евразийн Түрэгүүдийг нэгтгэнэ барина гээд Тураны ертөнц гэдэг зүйл ярьж байна. Үүнийг жишээлбэл би Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл дээр хүртэл ярьж байсан. Одоо тэр орчин үеийн Туркуудын дэвшүүлээд байгаа Тураны үзэл санаа гэдэг чинь одоо тэр 6-8-р зууны үеийн Түрэгийн төрт улсын нөлөөн доор байсан угсаатнуудыг нэгтгэнэ гэсэн санаа явж байгаа юм. Бүр хаа байсан зүүн тийшээ Якут Саха, манай Монголыг хүртэл оруулчихсан явж байна. Би энэ тухай фейсбүүк дээрээ тавьсан. Ийм санаархал явж байна. Гэхдээ үүнийг зүгээр энэ бол байдаг л юм. Худлаа юм гээд бас хаячихаж болохгүй. Цаанаасаа харийн улс төр, шинжлэх ухааны бодлогоор ингээд түрээд байна гэдэг чинь осолтой. Яахав төр түмэн нүдтэй төрсөн бие хоёр нүдтэй гэдэг болохоор энэ асуудлыг манай төр анзаарч харж байгаа байх гэж найдаж байна» гэжээ.

 

Миний бодлоор, би-бээр улс төр судлаач биш, гэвч өөрийн буурай саналыг дуулгавал, эдүгээ хэнд ч нууц биш, XIX зууын дунд үе, XX зууны эхэн цаг үед «Пан-түрэг үзэл» (Пантюркизм, Pan-Turkism ), «Пан-монгол үзэл» (Нармай Монгол, Pan-Mongolism) бий болсон агаад одоо ч үндэстний эв нэгдлийн үзэл санаа оршин тогтносоор байгаа бөгөөд гео-политикийн нөхцөл байдал, шалтагшалтгаанаас үүдэн, социализмын болон бусад улс-төр, үзэл суртлын хар гайгаар асар их хэлмэгдэлтэд өртөж ирсэн, өртсөөр ч байгааг дурдах нь зөв болов уу. Энд басхүү «нүүдэлчдийг нүүдэлчдээр нь цохиулах, даруулах» эртний аргыг умарталгүй явах нь зүйтэй болов уу!


Д.Эрдэнбаатар ярилцлагадаа


– «Тураны ертөнц», «Түрэг судлалын академи» гэж буруу ташаа хэлсэн байна. Угтаа, «Түрэг ертөнц», бас албан ёсны нэр нь «Олон Улсын Түрэг Академи», эдүгээ товчлон «Түрэг академи» гэж бичдэг. (Turkic Academy) Академийн тухай интернет сүлжээнээс үзэж танилцаж бүрэн болно: https://www.turkicacademy.org/ The Turkic Academy | The Scientific and Educational Cooperation of the Turkic World). Тус академи нь 2012 онд анхлан сайн дурын үндсэн дээр үндэслэн байгуулагдсан бөгөөд 2022 оноос Азербайжан, Казахстан, Кыргызстан, Турк гишүүн улсуудтай олон улсын байгууллага болгон өргөжүүлсэн бөгөөд хамтарсан санхүүжилттэй юм. Эдүгээ тус байгууллагад ажиглагч гишүүнээр Унгар болон Узбекистан улс оролцож байна.


Академийн үндсэн зорилго нь түрэг судлалын түүх, археологи, угсаатнызүй, антропологи, утга зохиол, хэл шинжлэл, нэр томьёо судлал, урлаг судлал, нийгэм-эдийн засгийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд чиглэгдсэн байдаг. Олон улсын энэхүү байгууллагын Төв байр нь Казахстан улсын нийслэл Астана хотод байрлалтай юм.


Түрэг академи, 2014 оноос эхлэн Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Академи (2014) болон түүний харьяа Археологийн Хүрээлэн (2014), Монгол улсын Нүүдлийн Соёл Иргэншлийг Судлах Олон Улсын Хүрээлэн (2014), Олон улсын Монгол Судлалын Холбоо (2016), Монголын Үндэсний Төв Музей (2016), Монгол Улсын Архивын Төв Газар (2016) зэрэг олон байгууллагуудтай Санамж бичиг байгуулан эрдэм судалгааны салбарт маш үр дүнтэй хамтран ажиллаж байгаа болно. Энэ хугацаанд олон арван эрдэм шинжилгээний бүтээл, альбом, тайлан, эмхэтгэл зэргийг казах, монгол, түрэг, англи, орос зэрэг хэлээр хэвлүүлсэн юм. Эртний Түрэгийн үетэй холбоотой дурсгалууд дээр хамтарсан археологийн хээрийн шинжилгээний ангийг 2015 оноос эхлүүлэн ажиллуулсан ба Шивээт Улаан, Хөшөө Цайдам, Гүн бүрд, Хаяа худаг, Номгон зэрэг газруудад буй тахилын онгон цогцолборуудад малтлага судалгааг амжилттай гүйцэтгэсэн, эдүгээ ч үр дүнтэй үргэлжүүлж байгаа билээ.


Түрэг, монгол угсаатны төрт улс, эзэнт гүрний асуудалд: Евразийн газар нутагт анхлан төрт улс гүрнийг байгуулж төлөвшүүлэн тохинуулж мандуулан бадруулж Hünnü>Хүннү, Törük>Түрэг, Moŋγul>Монгол хэмээх их эзэнт гүрнийг байгуулсан олон олон овог, аймаг, ханлиг, улс төр-цэргийн нэгдэл болон эрх баригч, их хууль цаазны эзэн, хаадын удам угсааныхан нь чухамдаа түрэг, монгол угсааныхан байсан билээ.Харин суурьшмал тариачин, Манж-Чин гүрэн болбоос нүүдэлчдийг дарангуйлан устгах харгис бодлогыг, Оросын Цагаан хаант улсын эзэрхэг харгис гүрэн-лүгээ ав-адилаар гүйцэтгэсэн агаад Зүүнгарын хаант улсыг хүйс тэмтэрч Төв Азийн түрэг угсаатны хаант улсуудыг зэрлэгээр устган байлдан дагуулсан, хоёулаа шунахай хэрцгий засагт улс байсан билээ.


Морьтон, гэртэн, хот сууринтай нүүдэлчдийн «яс, овог, аймаг, аймгийн холбоо, ханлиг, хаант улс, гүрэн улс, их эзэнт гүрэн» зэрэг төрт ёсны улс төр, хуульт засаглалын болон овог-аймгийн, нийгмийн харилцааны (ялангуяа худ ургийн) нарийн ялгамжтай цогц байгууламжийг «нийгмийн зүсэн бүрийн онол»-оор хүчлэн тулган тайлбарладаг агаад (түрэг, монгол, тунгус зэрэг) угсаатны буй болох, нийлэн нэгдэж бүрэлдэх, тархан бутарч сарних, нүүн холдох, харьсан уусах зэргийн түүхийн жам ёсыг огтоос эс хайхран дэндүү эдүгээчлэн тайлбарладаг бөгөөд, басхүү «варвар, демон, тартар («чөтгөр»), «кафир» (буруу номтон), «номад», зэрлэг нүүдэлчид, бичиг үсэггүй, харанхуй, буурай дээрэмчин улсууд», «хотгүй, суурингүй, наймаагүй, торгогүй, тариагүй бүдүүлгүүд» хэмээн басамжилан доромжилж бичдэг учраас түрэг судлалд болон монгол судлалд шинжлэх ухааны үндэслэлгүй, «барууны, евроцентризмын», «орос зөвлөлтийн худалч харгис» болон «нанхиасын зальт харгис» үзэл-суртлын зэвсгийн талбар болсон, хуурамч түүх бичлэгийн золиос болсон түүх ч бий, байсаар ч байна.


Морьтон, гэртэн, хот сууринтай нүүдэлчдийн дэлхийн дахиныг донсолгосон төр хуульт засаг нь, улсыг байгуулах асар хүнд хүчир үйл хэрэгт амь биеийг үл хайрлан зүтгэсэн, гүн ухаантай, хатан зоригтой, шантаршгүй хүчин чадал зүтгэлтэй «Тэнгэрлэг язгуурт» (эртний герег хэлний charisma > «харизма»-лугаа агаар нэгэн гэж хэлж болмуй) баатарлаг нэгэн хаантай (хаадын удам), аравт, зуут, мянгат, түмэт, арын албат (зэр зэвсэг, агт морь, тэрэг, хөлөг зэрэг хангамжийг үйлдвэрлэн бэлтгэдэг удам дамжсан үйлдвэр) бүхий төв, баруун, зүүн жигүүртэй цэрэг - улс төрийн хатуу чанд байгууллагатай, их хууль цаазтай, хилийн манаа, өртөөний харуул, элч болон гадаад харилцааны төлөөлөгч бүхий (харц олны удам) бүхэл бүтэн цогц, байгаль-нийгмийн нарийн жамаар бий болж төлөвшин тогтнож ирсэн, дэлхий дахины бусад нийгмээс онц ялгарах, давтагдашгүй ганц, гоц нийгмийн байгуулал байсан ажухуй.


Гэвч, Өрнөдийн шинжлэхүй ухааны ренесанс сэргэн мандалт, технологи, технократын түлхүү хөгжлийг огоорон умартсан их талын нүүдэлчид, элдэв шашны суртал ухуулга, эд хөрөнгөнд шунаж орос, хятад улсуудын хэрцгий шуналын хар гайгаар сүйрэлд автан задран бутарч түрэг, монгол, манж угсаатнуудын эртний залгамжит хөршийн хил зааг нь ч үлдэлгүй, устан үгүй болохын ирмэгт иржүхүй эдүгээгийн удам сайт үр ач нар нь. Эдүгээ угсаатнууд өөрсдийгөө хамгаалан сахиулах технологийн эринд шинжлэх ухааны талбарт уламжлал шинэчлэлийг хослуулан хөгжих бүрэн боломжтой бөгөөд үүнийг өвөг дээдсийн мэргэн ухаан, холч бодлогыг санан хэрэгжүүлэх аваас бүтэхгүй зүйл огт үгүйг онцлох байнам.    


Базылханы Напил миний 6-р хариулт: Дорно дахины судлал (oriential studies) түрэг судлал, монгол судлалын эрдэм шижилгээний судалгаануудад Чингис хааны уг язгуурын монгол угсаатан гэдгийг ер маргалдаж ирээгүй түүхтэй юмсан.Жишээлбэл, агуу их Чингис хааны уг гарлыг «түрэг гаралтай, бүр казах хүн, мэргэд, жалайыр аймгийнх, япон, солонгос гаралтай» гэх, басхүү «үс ноосондоо баригдсан, сахал нь сагсайсан, бүдүүлэг хүй нэгдлийн ахуйн дүр төрхтэй» дүрслэн кинонд тоглуулах, бүр доромжлон сурталчлах, басхүү онгон шарил нь энд буй, тэнд буй, эндээс олсон гэх, мөнхүү бурхан буддын, лалын, несторын шашинтай байсан гэх, «Татар-Монголын харгислал», «татаруудын байлдан дагуулал», «Монголын ноёрхол хот балгадыг газартай нь тэгшилж шашныг устгасан» гэх зэрэг үзлийг тухайн улс бүр өөрийн үндэсний эрх ашиг, улс төрийн эрх ашиг, эдийн засгийн эрх ашиг зэргийн байдлаас шалтгаалан сөргөөр сурталчлан түгээж байдаг нь харамсалтай юм. Даярчлалын нээлтэй мэдээллийн эрин зуунд бүр ч хурдтай тархан худал суртал болж басхүү үлэмж муухай ухуулга болоод байна.

 

Базылханы Напил миний 7-р хариулт:    


Д.Эрдэнбаатар гуай: «... Яахав энэ улсууд өөрсдийгөө хамаатуулах гэж үзэх нь зүй ёсных байх. Яагаад гэвэл тухайн цаг үед ялгаа байхгүй Түрэгийн төрт улс, Хүннүгийн төрт улс, Монголын эзэнт гүрэн Евразийн их хуурай газрыг бүхэлд нь хяналтандаа авч байлгаж байсан учраас тэд нарт төрт улсын болоод хэл, соёлын нөлөө туссан. Түүнээс угсаа гарал, үндэстэн ястны нийтлэг зүйл байхгүй ээ л гэж хэлэх байна» гэж тун ч хадуурч хэлжээ.


Биднийг санахад, Түрэг-Монгол угсаатны гарвалзүй, овог аймгийн харьцааны зарим асуудал гэж байдаг. Түрэг, монгол (маш тодруулбал, Казах, Монгол угсаатны) олон яс, овог, аймгуудын угсаатны түүхэн гарвалзүйг харьцуулан судлах, «яс, овог, аймаг, ханлиг, хаант улс, эзэнт гүрэн» зэрэг нүүдэлчдийн төрт ёсны улс төр, засаглал, цэрэг - улс төрийн томоохон нөлөө бүхүй голч аймаг, ханлигуудын нарийн ялгамжит байдлыг, угсаатны буй болох, нийлэн нэгдэж бүрэлдэх, дасан ижилсэх, ондооших, тархан бутарч сарних түүхийн жам ёсыг огтоос эс хайхран дэндүү эдүгээчлэн тайлбарлах нь түрэг судлалд ч, монгол судлалд ч «тансаг эдлэлийн үзэсгэлэн мэт» нэлээд хавтгайрч ирснийг, эрдэм шинжилгээний маш нарийн олон талт судалгааны талбарт түлхүү анхаарах цаг нэгэнтээ болсныг дурдах хэрэгтэй байнам. 

   

Бас нэгэн жишээ хэлэхэд, бүр XI зууны үеийн Махмуд Кашгаригийн «Диуани лугат-ит Түрк» (Түрэг хэлнүүдийн цоморлиг, 1072 -1077) нэвтэрхий толинд «Беченек, Кифчак, Йемек, Башгырт, Булгар, Сувар, Басмыл, Кай, Йабаку, Татар (Энэ асуудал бол гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай сонин сэдэв болохыг залуу судлаачид анхаарах буй за), Кыркыз, Чигил, Токсы, Йагма, Уграк, Чарук, Чомул, Уйгур, Кенчек, Аргу» түрэг угсаатнуудыг нэг бүрчилэн тоочдог. Мөн түүнчилэн «Хотан, Төпүт, Тангут, Хытай (Чин), Тавгач (Мачын), Жапарка (Наран улс, Япон)» улсуудыг дурдсан байдаг


[1]. «Табгач нь Машыний нэр. Энэ нь Чингээс дөрвөн сарын газар хол байдаг. Угтаа, Чин гуравт хуваагддаг, дээд зүүн хэсэгт Тавгач, дундад Хытай, доорд хэсэгт Бархан (Кашгар). Одоо Тавгач болвоос Машын гэдэг, Хытай болбол Чин хэмээгдэнэ...Чин ба Мачын түмний өөрсдийнх нь хэлнүүд бий. Бас тэдний хот, тосгонд суудаг нь түрэг хэлийг сайн мэддэг, бидэнтэй бичээсээ түрэг бичгээр бичилцдэг», «Тавгач - энэ бүст амьдардаг түрэг аймгийн нэр, «Тат, Тавгач – үүнд Тат Тавгач хэмээн хосоор нь хэлмүй. Тат-ыг болбоос Персийн тухайд, харин Тавгач-ыг Түрэгийн тухайд хэрэглэмүй» гэсэн байдаг. Махмуд Кашгари « ... өөрсдийнх нь хэлнүүд бий... Хытай (Чин), Тавгач (Мачын) гэж монгол, манж-хамниган нарын Кидан (907-1218),    Зүрчид («aisin gürün>айсин гүрүн, «алтан улс», Цзинь»,1115-1234) улсуудыг дурдсан нь лавтай бололтой.


Махмуд Кашкгаригийн толинд XI зуунд «mongγol> монгол» нэрийтгэл, монголчуудын тухай ямар нэгэн баримтууд үгүй байна, харин ч одоогийн Монгол нутаг, Дорнод Түрэгстаны Сүлми, Кочо, Жанбалык, Бешбалык, Йанбалык таван хотод олон уйгурчууд суурьшин амьдардаг, тэд «түрэг бичиг» (18 үсэгтэй уйгур бичиг) хэрэглэж байдгийг онцлон дурдсан байдаг.


Энд бас нэгэн ээдрээтэй асуудлыг хөндөхөд, «Монгоын нууц товчоо», болон бусад түүхэн сурвалжинд дурдаж байгаа «Хэрэйд, Найман, Жалайр, Хонгирад, Мэргид» зэрэг угсаатнууд «монгол» байгаад дараа нь «түрэг» болж түрэгээр хэлж ярьж эхэлсэн, өөрөөр хэлбэл, түрэгжсэн монгол угсаатнууд гэх үзэл баримтлал байдаг билээ.


Түрэгч, монголч эрдэмтэдийн маргааны эх үүсгэвэр ч энэ асуудал бөгөөд угтаа дан монгол хэлийг эзэмшсэн, эсвэл түрэг хэлнүүдийн дан нэгийг нь эзэмшсэн судлаачид л харьцуулсан судалгаанд анхаарал тавьдаггүйгээс болж ирсэн байдаг нь судалгааны цар хэмжээнээс нь илт ажиглагдаад байдаг юм. Түрэг судлал, монгол судлалын хувьд «инж хөрөнгөө хуваалцан авах асуудал бус» чухам түүхэн бодит байдалдаа ямар нийтлэг буюу өвөрмөц бодгаль шинжтэй байсан гэдгийг тодруулах нь чухлаас чухал билээ. Монголч эрдэмтэд дурдсан Хэрэйд, Найман, Жалайр, Хонгирад, Мэргид ханлиг, аймгуудыг монгол угсаатан гэдэгт баттай нотолгоотой баримт гаргаагүй байдаг ч гэсэн, тийнхүү «монгол угсаатан» (Я. Шмидт, В.Я. Владимирцов , Н. Поппе, Э. Хейниш, Г.Д. Санжеев, Л. Лигети, Х. Пэрлээ, Ж. Надмид, Д. Гонгор, Сайшаал, Д. Майдар, Ш. Нацагдорж, Ш. Ишжамц, Ш. Бира, Л. Билэгт [2], Б. Батсүрэн [3]) хэмээн үзсээр ирж байгаа [4], мөнхүү зарим учирт нь эргэлзсэн талууд ч байдаг билээ. Түрэг судлаачид ялангуяа, орчин цагийн казах түмний гурван зуут буюу «үш жүз»-ийн бүрэлдэхүүнд багтдаг «Керей, Найман, Жалайыр, Конырат, Меркит, Уак» зэрэг том том аймаг угсаатнуудыг түрэг угсаатан хэмээн үздэг. Нэг үгээр хэлбэл, тэр үед «Кипчак, Канлин, Уйгур, Карлук» зэрэг угсаатнууд түрэг угсааныхан гэдэг нь тодорхой байсантай адил «Керей, Найман, Жалайыр, Конырат, Меркит, Уах» зэрэг аймгуудыг ч түрэг угсааныхан хэмээн үздэг. Түрэг судлалд XI-XIII зууны үед эдүгээгийн Монгол нутагт оршин тогтнож байсан Керей, Найман, Жалайыр, Конырат, Онгут, Меркит, Уйгур, Татар зэрэг аймаг, ханлигуудыг түрэг угсаатангууд, түрэг хэлтнүүд гэж үздэг (Х. Ховорс, Г.Е. Грумм-Гржимайло, Н.А. Аристов, М. Тынышпаев, Ә.Х. Марғұлан, С. Аманжолов, А.Ш. Кадырбаев зэрэг) атал, Орос, Өрнөдийн зарим түрэгч, монголч судлаачид «ер тийм бус» хэмээх үзлээ баримталсаар байна. Ер, Евразийн Хүннү, Түрэг, Монголын эзэнт гурван их гүрний үест Түрэг, Монгол угсаатнууд «ижил унага мэт» байсныг, тэд аливаа цэрэг - улс төрийн зохион байгуулалтыг хамтдаа гардан байгуулсныг, мянган жилийн атаат дайсан Нанхиадын эсрэг морьтон нүүдэлчид нэгдэн эвсэлцэн хамтран тэмцэж байсныг түүхч, судлаачид илүү түлхүү бичдэггүй «түүх-улстөрийн далд санаа, нанхиад хятадуудад ч, өрнөдийнхөнд ч» байгааг нуух юун. Үүнээс уялдан морьтон нүүдэлчдийн иргэншлийн бодот ахуйг үнэлэх, түүхийн үнэ цэнг таниулах амин гол асуудалд «үндэстэн» хэмээх ойлголтыг хүчээр бий болгон эзэнт гурван гүрний үеүдэд «түрэг, монгол үндэстэнгүүдийн хооронд их байлдаан, ширүүн дайн болсон» гэх түүхийг зохиосон мэт ажухуй.  

  

Харин  С. Мураяма


[5], Л.Л. Викторова [6] зэрэг судлаачид Найманы гарвалыг мөшгөн Эртний Түрэгийн үеийн Segiz Oγuz> Сегиз Огуз буюу Найман Огуз гэсэн нэр бүхий түрэг угсаатан гэж үздэг. Эдгээр эрдэмтдийн сонирхолтой судалгааг монгол судлаачид ер харгалзаж үзэхгүй, орхидуулсан байдгийг онцлох байна. Жишээлбэл, «Хэрэйд, Найман, Жалайр, Хонгирад, Мэргид» зэрэг ханлиг аймгуудыг Монгол угсаатан гэж үзсээр байгаа атал, ямарваа нэгэн баталгаа нотолгоотой нарийн судалгаа эдүгээ үгүй байна.


Түрэг, Монгол угсаатны гарвалзүйн талаар нарийн судалгаа хомсхон[7] бөгөөд Түрэгийн хаант улсын дээр дурдсан 40 гаруй түрэг хэлтэн овог аймгууд нь ерөөсөө эдүгээгийн Евразийн тал нутагт, ялангуяа зарим овог, аймгууд Монгол нутагт эртнээс нутаглаж байсан бөгөөд асар олон овог аймаг байсан нь тодорхой юм.


Монголын эрдэмтэн Л. Билэгт гуай: «... именно в степях Монголии происходило сложение древнетюркского народа. Если быть точнее, он сложился из конгломерата кочевых племен, бывших под властью кагана, который с начала владел одним племенем-жоужань или жужуй...» гэж тодорхой дүгнэсэн байдаг юм[8]. Рашид ад-дин (1247-1318)-ий «Жами ат-тауарих» (Судрын чуулган) сурвалж бүтээлдээ: туркман (түрэг гэсэн үг) хэмээх кипчак, калач, кангли, карлук нар, «могол» (монгол гэдгийг персээр «могол» гэж бичдэг) нэрээр алдаршсан улсууд Жалайр, Татар, Ойрат, Меркит зэрэг «могол»-чуудтай төстэй, эртнээс өөрсдийн улс оронтой Керейт, Найман, Онгут зэрэг, эдэнтэй адил бүгд Дарлекин хэмээн нэрлэгддэг эртнээс нэр алдартай Кунгират, Куралас, Икирас, Элжигин, Урйанкат, Килингут зэрэг, жинхэнэ «могол»-чууд нирун гэсэн байдаг[9].


Евразийн өргөн уудам тал нутгийн нүүдэлчин угсаатны гарал үүсэл, худ ургийн холбоо, харилцаа, хамаадал, хэлхээ сүлжээний байдлуудыг нарийвчилан судлах хэрэгтэй байгаа билээ. Жишээлбэл, «Монголын нууц товчоон»-д энэхүү угсаатны түүхэн гарвалзүйн асуудал нь маш их өгүүлэгдсэн учир монгол, түрэг гаралтай олон яс, овог, аймаг угсаатны түүхэн гарвалзүйг харьцуулан судлах бас нэгэн чухал эх сурвалж болох талаасаа нэр нэрийтгэлийн бодтой галиглал төдийгүй бүр түрэг, монгол угсаатнуудтай түүхэн болон одоо цагийн харьцуулсан өргөн хүрээтэй нарийн судалгаа онц шаардлагатай байгаа юмИймээс XII-XIII зууны үед эдгээр ястан, угсаатнуудын олонхи нь түрэг угсаатан, монгол угсаатнууд байж манж-хамниган угсаатнуудтай хөрш зэргэлдээ амьдарч байжээ. Харин угсаатны гарал үүслийн хувьд түрэг эсвэл монгол, манж-хамниган байсан уу гэх түүхэн маргаантай асуудлууд ч бий билээ. Эхний шалтгаан нь дурдсан төрийн байгууламжуудын хэл шинжлэлийн баримтууд (хэл бичгийн дурсгалын бодот нотолгоо) юм. Нөгөөтээгүүр, дурдсан угсаатны түүх-соёлын харилцаанд нүүдэлчин, хагас нүүдэлчин, ан агнуурчин, газар тариаланчин, хот суурингийн аж ахуйн дунд «уусах (ассимиляция), уусан нэгдэх, хараат байдалд байх (конгломерат), нэгдэн ижилсэх, төрөлсөх» зэрэг асуудлууд бий бөгөөд өөрөөр хэлбэл «түрэгжсэн» буюу «монголжсон» эсвэл «манж болсон» гэх хэтэрхий өнгөцхөн үзэл баримтлал ч байдаг бөгөөд энэ талыг хөндсөн дорвитой судалгааны бүтээл ч үгүй билээ. Одоогийн «керей, керейт, найман, жалайыр, меркит, конырат» зэрэг түрэг гаралтай овог аймгууд нь ялангуяа казах, башкир[10], киргиз[11], алтай[12], өзбек зэрэг түрэг угсаатны бүлгүүдэд хадгалагдан үлджээ. XII-XIII зуунд Төв Азид ялангуяа одоогийн Монгол нутагт амьдарч байсан «Керей, Найман, Жалайыр, Конырат, Меркит, Уак» зэрэг олон тоотой, томоохон ханлиг, аймаг угсаатны олонхи нь өнөөгийн казах (мөн башкир, киргиз, хакас, алтай татар, түркмен, узбек, болон бусад түрэг угсаатнууд) овог аймгуудын бүрэлдэхүүнд байдаг дундад үеийн түрэг угсаатнууд билээ.


Ялангуяа казах үндэстний бүрэлдэхүүнд багтаж, казах түмэн олон бүрэлдэн төлөвшихөд нь томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн «Kerey> Керей [13], Kereyit> Керейіт (Хэрэйд), Nayman //Yayman >Найман[14], Jaγlaqar[15]> Жалайыр (Жалайр), Mergen>Меркіт[16] (Мэргид,) Qonqïrat>Қоңырат[17] (Хонгирад)» зэрэг), Уак (онгут?) зэрэг овог аймгууд олноороо одоо ч хадгалагдан үлдсэн[18] бөгөөд эд бүгд кыпчак бүлгийн казах хэлээр хэлэлцэж ярилцдаг юм.

Өөрөөр хэлбэл, уугал Түрэгийн хаант улсын болон түүний залгамж Уйгурын хаант улсын цэрэг - улс төрийн нэгдэлийн төвд нь байсан түрэг хэлтэн түрэг угсаатны удам, үр сад нар нь даруй мөн юм[19]. Эдгээр овог аймгуудын өвөг дээдэс нь XII-XIII зуунд төрт, хууль засагт улсуудын суурь бүтцийг бий болгосон угсаатны бүлгүүдийн хувьд монгол угсаатнуудтай мөр зэрэгцэн, агуу их Чингис хааны цэрэг - улс төрийн аян дайнд хамгийн идэвхитэй оролцсон, чухал үүрэг гүйцэтгэсэн Түрэг гаралтай угсаатны томоохон бүлгүүд асар олон тоотой нүүдэлчид байсан нь гарцаагүй, маргаангүй билээ.


Уг ярилцлаганд: -Чингис хааныг Казах хүн байсан гэдэг талаар та юу гэж хариулах вэ?


Д.Эрдэнбаатар гуай: « -Наадах чинь л байхгүй юу. /Инээв./ Алтан ордны улсын анхны хаан бол Зүчи хаан. Улмаар Зүчийн угсааныхан болон Зүчи хаан казах хүн байсан гэдэг энэ яриа бол нэг их саяхных ч биш. Ер нь бол 60, 70-аад оны үеэс ийм зүйл ярьдаг байсан. Жишээлбэл: Казахстаны Семиплатинскийн талд нэг бунхан бий. Тэрнийг Зүчи хааны бунхан гэж хэлдэг. Би одоо санаж байна».


Базылханы Напил миний 8-р хариулт: Жүчи хааны бунхан хэмээн алдаршсан уг бунхан маань Казахстан улсын Улытау мужийн Улытау хэмээх уулын ойр Каракенгир голын хөвөөнд байрладаг билээ. Нутгийн казахууд 1932 оныг хүртэл уг онгоныг тахиж ирсэн түүхтэй бөгөөд улаантан зөвлөлт засгийн их хэлмэгдүүлэлтээр, тахилга үйлддэг байгууламж суурийг нь устгаж тэгшилж хатуу хориг тавьсан ажээ.  

  

Агуу их Чингис хаан тухайн цаг үеийн онцгой гоц («феномен») алдар гавьяатай, суу гайхамшигтай, чин зоригтой Тэнгэрлэг язгуурт их хүмүн даруй мөн юм.


Тийм учраас, Чингисийн үзэл (Чингисизм), Чингис хааны удмынхан «алтан ургийнхан» буюу «төре» хэмээн хүндэтгэдэг асар хүчтэй улс-төрийн бат бөх жанжин шугам болон нэр хүнд бүхүй тогтвортой үзэл суртал төлөвшин удаан хугацаанд дэлхий дахины болон Евразийн түүхнээ, ялангуяа монгол, түрэг угсаатны XIII-XIV зууны үеийн төрт улсуудын түүхэнд гайхалтай ул мөрөө үлдээсэн уламжлалт түүхэн товчоо байдаг билээ.


Эдүгээ, Чингис хааны тухай эрдэм шинжилгээний баталгаа нотолгоотой, дорвитой судалгааны бүтээл тун ч ховор болай. Үүний учир нь тухайн цаг үест Чингис хаантай дөрөө харшуулан мөр зэрэгцэн явсан, хаантаныг «нүдээр үзсэн, чихээр сонссон» хүний зүгээс тусгайлан дурдан үлдээсэн эх бичвэр одоогоор үгүй байна.


Мөн их хааны талаар ягштал бичсэн түүхчдийн түүхэн бичвэр ч уламжлагдан ирсэн нь бараг үгүй байна. Судлаачид, Илхаадын үеийн Ата Малик Жувейни, Рашид ад-дин зэрэг дам түүхчдийн (мөн бумбын санваартан Чан-Чун биеэр уулзсан гэх эргэлзээтэй?[20]) мэдээнд л түшиглэдэг билээ. Үүний хамтаар, дундад зууны түүхэн эх сурвалжуудын олон янз хэлний байдал, тухайлбал, XII-XIII зууны үеийн монгол, түрэг, перс, араб, латин, нанхиад гэх зэрэг хэлний эх бичвэрүүд, археологийн болон физик антропологийн олдвор хомс, угсаатнызүйн эх хэрэглэгдэхүүний ядмаг байдалтай ч басхүү шууд холбоотой билээ. Мөн уг ярицлаганд Д.Эрдэнбаатар гуай: Өнөөдрийн орчин үеийн Казах Улс Алтан ордны улсаас угшилтай гэж өөрсдийгөө албан ёсоор зарласан.


Тэр ч байтугай манай Монголын төрд Алтан ордны улсын ойг хамт тэмдэглэе гэсэн санал тавьсан тухай би сонсож байсан. Энэ саналыг мэдээж манай төр засаг хүлээж аваагүй байх.


Базылханы Напил миний 9-р хариулт: Агуу их Чингис хаан болон түүний хөвгүүд, ач нарын удирдан тохинуулж захирсан Зүчийн мэдлийн улс буюу Улуг улс[21] (Алтан орд гэж буруу нэрлэсэн) хожим Казах, Кырым, Казан, Хажытархан, Сибирийн хаант улсууд, Чагатайн[22] мэдлийн улс хожим Моголистан, Бухар, Хива, Хокандын улс, Хүлэгүгийн мэдлийн Илхаадын улс зэрэгт түм түмэн түрэг угсаат овог, аймгууд Чингисийн алтан ургынхн, «төре» нарыг хүндэтгэн захирагдаж түүхийн олон зууны турш монгол угсаатантай маш нягт, ойр садангийн холбоо хамааралтай ирсэн баялаг түүхтэй билээ.


Казахын хаант улсын (1445-1832) бүх хаадыг болон тэдний удам угсаадыг Зүчи хаанаас төрсөн, «төре» (алтан ураг) хэмээн хүндэтгэн нэрлэдэг юм. Эдгээр «төре» нар казах түмний овог аймгийн бүрэлдэхүүнд огт багтдаггүй, тусгай салбар болон удам судраа маш чандлан хадгалж ирсэн баялаг түүхтэй билээ. Гэвч Орос, Зөвлөлтийн харгис улс төрчид алтан ургийнхан, төре нарыг санаатайгаар устгах бодлогоо бас ч явуулж байсан түүх байдгийг сануулах байна.


Ганцхан жишээ дурдахад, XX зууны эхэн үеийн Казахын сэхээтнүүдийн хамгийн тэргүүний нэвтэрхий билгүүн эрдэмтэн, Казахын Алаш Орд улсын Засгийн газрын (1917-1920 онуудад) анхны төрийн тэргүүн, гарамгай улстөрч, Казахстаны түүх, угсаатнызүй, нутагсудлал, аман зохиол, утга зохиол, эдийн засаг зэрэг олон салбар судлалаар маш арвин бүтээлийг туурвигч, үндэсний ”Казах” сонинг (1913-1918 онуудад) анхлан зохион байгуулагч, алдартай нийтлэлч, ард олны үнэнч зүтгэлтэн Алихан Нурмухамед Бөкейханыг (1866-1937) Зөвлөлт засаг гээч буудан хороосон гашуун түүх ч бас бий юм шүү.


Бөкейханы Алиханы угийн бичиг нь өөрийнх нь бичсэн ёсоор ийм болай: Агуу их Чингис хаан - Зүчи ( Жошы) - Токай Темир - Оз Темир – Багадур - Урус хан - Куйурчук хан

-Барак хан - Аз Жанибек (Абу саид) – Жадик - Шыгай хан - Онан (Удын окты) - Кайнар Көшек- Бөкей – Көшек – Кудайменде - Турсын хан (-1627)- ”кХөх дэлт чоно” Барак хан (-1750) - Бөкей хан (1737-1819) – Батыр – Мырзатай - Нурмухамед – Алихан - Укитай (Алиханы хүү, уг нэр нь Өгедей).


Жүчи, Чагадайн захиран байсан нутаг дэвсгэр эдүгээгийн Казахстан улсын дийлэнх газар нутгийг эзэлдэг бөгөөд Улуг улсын Султан Гийас-ад-дин Мухаммад Өзбек хааны (1283-1341) үед нүүдэлчдийн 92 овог аймаг байсан агаад чухамдаа Зүчийн удмынхан Казахын хаант улсын хаанууд болсон учраас уг хүчирхэг гүрний уламжлалт залгамж холбоо нь, улс гүрний гол иргэд нь «казах» хэмээн нэрлэгдсэн түрэг угсаатан зон олон даруй мөнөөс мөн болай. Тийм учраас, түрэг, монгол угсаатны харьцуулсан судалгааны талбар угаасаа байх ёстой түүхэн жамтай, язгуурын уялдаа холбоо сүлжээтэй, бүрэн эрх, дархан учиртай агаад энэ салбарт түрэг судлал, монгол судлалын судлаачид түлхүү анхаарах цаг нэгэнтээ болжээ. Энэхүү асуудлыг их хүндэт археологич, доктор, профессор Довдойн Баяр (1946-2010) ага маань, археологич, академич Дамдинсүрэнгийн Цэвээндорж (1949-2022) ага маань, молхи надад олонтоо захиж, сургаал айлдан хэлж байсныг санан санан, хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж яваагаа, судлан шинжилж буйгаа бас мэдээлэх байнам. Эцэст дахин өгүүлэхэд, дэлхий дахинд Монгол судлал гэж байдагтай мөн адилхан Түрэг судлал гэж байдгийг, эрхэм хүндэт археологич Диймаажавын Эрдэнэбаатар гуайд сануулан сануулан энэхүү хариултаа өргөн барьсан минь энэ ээ.

 

 

 

Гүнээ хүндэтгэн йосулагсан Базылханы Напил

Казахстан улсын Астана хотноо


[1] Kaşğarlı Mahmud Divanü lugati’t-Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizinç Hazırlayanlar: Ahmet B.Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu. TDK yayınları:1220, -Ankara, 2014. -995. (10-11, 54, 155, 177, 197-198).

[2] Билэгт Л. Тюрки и монголы. // Studia Arhaeologica. Instituti Historiae Academiae Scientiarum Mongolicae. Tom. XVII, fasc. 14. -Улаанбаатар, 1999. С. 153-176.

[3] Батсүрэн Барангасын. VI-X зууны монгол аймгууд (түүх-угсаа гарвалын шинжилгээ). Түүхийн ухааны доктор (Ph.D)–ын зэрэг горилсон бүтээл. Гар бичмэлийн эрхтэй. –Улаанбаатар, 2012.-155-156.

[4] Төв Азийн нүүдэлчдийн төр улсууд (VI-XII зуун). Монголын эртний түүх. Тавдугаар боть. Зохиогч: Б.Батсүрэн, Б.Чинзориг, Э.Жигмэддорж. Хоер дахь хэвлэл. -Улаанбаатар, 2017. -212. (Хэрэйд, Найман, 151-164).

[5] Murayama S. Sind die Naiman Turken oder Mongolen? // Central Asiatic Journal., 1959. Vol. №3, 188-198.

[6] Викторова Л.Л. К вопросу о найманской теории происхождения монгольского литературного языка и письменности (XII-XIII вв.). // Ученые записки ЛГУ. Серия востоковедческих наук. Вып. 12. 1961, №305. 137-155.

[7] Викторова Л.Л. Монголы. Происхождения народа и истоки культуры. -М.: «Наука», 1980. Схема №1. (с.5)

[8] Энэ талаар: Билэгт Л. Тюрки и монголы. // Studia Arhaeologica. Instituti Historiae Academiae Scientiarum Mongolicae. Tomus XVII. Fasc 14. Улаанбаатар, 1999. С. 153-176. харна уу.

[9] Рашид ад-дин Сборник летописей. Том 1, книга первая. (перевод с персидского А.А.Хетагурова. Редакция и примечания проф. А.А.Семенова). М.-Л., 1952. -76-78.

[10] Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа.Этнический состав,история расселения.-М.: «Наука», 1974. -177-184.

[11] Каратаев О. Кыргыз этнонимдер сөздүгү. -Бишкек, 2003.-58,105.

[12] Потапов Л.П. Этнический состав и происхождение алтайцев. Историко-этнографический очерк. -Ленинград: Издательство «Наука», Ленинградское отделение, 1969.-24

[13] *Ker+ey>Kerey> Керей>, kerey+t>Kereyit>Керейіт (Хэрээд). Уг үгийн    *Ker- > кер- язгуур үгийн эртний утга санаа нь «анч шувуу» болно. Хакас хэлнээ    киреті- самгарьд, том шувуу, кирен - цагаан хун шувуу, монгол хэлнээ kerіye > хэрээ, kerіyegčin > хэрээгчин (шувуу), qon keriye > хон хэрээ, kermüči > хэрэмч (шувуу), манж-хамниган хэлнээ keren > кэрэн (хэрээ), kirekte> киректа (тоншуул). Тиймээс Керей (Хэрээд) «анч шувуут аймгийнхан» хэмээсэн эртний утгатай бололтой хэмээн сэргээж байнам.

[14] *Nayman // *yayman> (Nuymun>numun?) > Найман. *Yay > йай, эртний түрэг хэлнээ «нум, нуман», yay+man> йайман, nayman> найман «нумтан, нумаар харвагч, нумт саадагчид» гэсэн утгатай. Тиймээс Nayman Найман – «нумтангууд» хэмээсэн эртний утгатай бололтой хэмээн сэргээж байнам.

[15] *Jaγ+la+qar> *Ja’laγïr> Jalayïr >Жалайыр. *Yaq>йак > эртний түрэг, монгол хэлний «saγ-a> саадаг, нум саадагтан» хэмээсэн эртний утгатай бололтой хэмээн сэргээж байнам.

[16] *Merken> Merki+t > Мэргэд. *Per//Ber//Mer- эртний түрэг хэлнээ «цохих, унагах, онох» гэсэг утгын агуулсан агаад «харвахдаа мэргэн, зэв сумаар сайн харвагч» буюу Merket > Мэргэд «мэргэнийхэн, мэргэн аймгийнхан» хэмээсэн эртний утгатай бололтой хэмээн сэргээж байнам.

[17] *Qong+qïrat> Qoŋ+γïrat> «Қон-қарға (Хон-хэрээд)», Qoŋ+qïrat> Қоң-қыран (Хон- анч шувуут), Qoŋ+ kereyit> Хон Хэрээд (том шувуу), Qoŋïr+at>«Қоңыр+ат (Хонгор адуут, хонгор бор морьт)» хэмээсэн таамаглалууд бий.

[18] Казах түмний уламжлалт нарийн бичлэгтэй «шежире» угийн бичигт ордоггүй, тусгай овог аймгууд байдаг: Төре (Чингисийн алтан ургийнхан буюу Казахын хаадын удмынхан), Нөкүс, Қият, Барлас, Моголтай зэрэг бүрэн түрэгжсэн (казах болсон) овгууд бий.

[19] Викторова Л.Л. Монголы. Происхождения народа и истоки культуры. -М.: «Наука», 1980. Схема №1. (с.5)

[20] Үнэн бодот байдалдаа, Их хаантай уулзсан аваас, хааны тухай ямар нэгэн үг ч үгүй, зөвхөн бумбын шашны тухай хэтэрхий өгүүлсэн зохиомол, хуурмаг бичвэр бололтой хэмээн эргэлзэх үндэслэл бидэнд одоо ч байдаг билээ.

[21] Барууны болон орос-зөвлөлтийн улс төрийн захиалгат түүхчдийн бий болгосон, бүхэл бүтэн асар том гүрэн Улуг улсыг «алтан орд» хэмээн хааны алтан орд харшаар жижигрүүлэн нэрлэж басамжилсан нэр томьёоноос татгалзах цаг нэгэнтээ болжээ.

[22] Үүнтэй нэгэн адилаар, орос-зөвлөлтийн улс төрийн захиалгат түүхчид бий болгосон, дундад үеийн түрэг хэлтэй бүхэл бүтэн улсын албан ёсны түрэг хэлийг үгүйсгэн мартуулах зорилгоор «чагатайский язык» буюу «цагадайн хэл» хэмээх үзэл суртал - улс төрийн захиалгат нэр томьёоноос татгалзах цаг нэгэнтээ болжээ. Үнэн хэрэгтээ, Mamlakati Moγolistan> Моголистан улс хэмээгдэх улсын хэл нь Цагаадай болон түүний дараах удмын үест дундад үеийн монгол хэлийг албан хэрэгт хэрэглэж байсан авч, тун удалгүй дундад үеийн араб үсэгт түрэг хэлийг нийтээр хэрэглэх болсон бөгөөд энэхүү уламжлал бүр XVIII-XIX зууныг хүртэл үргэлжилсэн билээ. Учир нь Моголистан улсын хүн амын зонхилох дийлэнх нь түрэг угсаатнууд байсан билээ.