sonin.mn
Сэтгэгдэл (125)

Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, археологич, доктор профессор Д.Эрдэнэбаатартай ярилцлаа. 


-Сүүлийн үед орчин үеийн Турк Улсыг Монгол нутагт 6-8-р зууны үед оршин тогтнож байсан эртний Түрэгийн хаант улстай хамааруулж ярих боллоо. Энэ үүднээсээ Турк, Монгол хоёр улс эртний холбоотой ард түмэн, орчин үеийн Турк хүмүүс бид эндээс гаралтай ард түмэн гэж ярьж байна. Мөн энэ асуудалтай холбогдуулан “Sergelen international expedition “ТББ-аас албан ёсоор мэдэгдэл хийсэн байсан. Та түүхч, археологич хүний хувьд энэ талаар өөрийн байр суурийг илэрхийлнэ үү?  


-Би энэ тухай урьд нь маш олон удаа ярьж байсан. Би дахиад хэлье. Манай нутагт оршин тогтнож байсан, манай он тооллын 6-8-р зууны Түрэг төрт улс бол одоогийн орчин үеийн Турк улстай угсаа гарал, түүх соёл хэлний талаар ямар ч холбоо хамаарал байхгүй. Үүнийг шинжлэх ухааны олон баримт нотолгоо харуулдаг. Ер нь бол энэ 18, 19-р зууны үед Оросын эрдэмтэд Төв азийн орнуудын түүх, угсаатны зүйг судалж байгаад Туркмен, Узбекистан, Казахстан, Киргиз энэ ард түмнүүдийг Түрэг угсааны ард түмэн гэж хэлээд, тэгээд энэ Түрэг угсаатны ард түмнүүдийн гарал нь Монгол нутаг дээр байсан Түрэг төртэй адилхан гэсэн санааг гаргасан. Гэвч энэ нь 100, 200 гаруй жилийн өмнөх Оросын судлаачдын санал юм. Тэгээд энэ нь амь бөхтэй явсаар байгаад түүх археологийн болон хэлний шинжлэх ухаанд гүнзгий ороод эхэлсэн.


Манай Монгол нутагт оршин тогтнож байсан 6-8-р зууны Түрэг, Уйгур төр бол бидний өвөг дээдэс. Өөрөөр хэлбэл тэр ард түмэн бол Монголчуудын салшгүй хэсэг. Тэр хүмүүс бол биднээс өөр угсаа гарлын хүмүүс биш. Яг л одоо Монгол нутагт оршин сууж байгаа Монголчууд бид бүхэн тэр ард түмний үр хойч нь мөн.


Оросын эрдэмтдийн энэ ташаа үзэл бодлыг Казахстан, Киргиз, орчин үеийн Туркийн судлаачид их овжин өлгөж авсан. Би үүнийг шууд хэлье. Овжин өлгөж авсан. Тийм учраас орчин үеийн Турк улс бол бид нартай угсаа гарал болоод соёлын хувьд огт хамаагүй. Харин Казахстан, Киргиз улсын хувьд бол манай Хүннүгийн үеэс авхуулаад Монголын эзэнт гүрний үе хүртэл бүхий л цаг үеийн турш манай Хүннүгийн эзэнт гүрэн, Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд байсан учраас тэдний хэл соёл аж ахуйд нийтлэг төстэй юм бол бий. Жишээлбэл, Казахстан, Киргиз улсууд бидэнтэй адил адилхан бэлчээрийн мал аж ахуйтай. Аж ахуйн энэ нийтлэг онцлогоос хамаараад төстэй юмнууд бий. Мал аж ахуйтай холбоотой үг хэллэг юмуу нэр томьёоны хувьд. Ёс заншлын хувьд Монголын эзэнт гүрний нөлөөнд эрхшээлд адилхан байсан учраас тэдэнд төрт ёсны болоод хэл, соёлын нөлөө үлдэж хоцорсон. Түүнээс биш тэд нар нэг үндэстэн, нэг угсаатан гэсэн үг биш. Үүнийг л би хэлэх байна.


-Үүнтэй зэрэгцээд дэлхий дээр тусгаар тогтнолоо зарлаад удаагүй байгаа Казахстан Улс сүүлийн үед Их Монгол Улсын Чингис хааныг казах хүн байсан, мөн Монголчууд бол манж гаралтай, Оросын Алс Дорнодоос өнөөгийн Монголын нутагт нүүдэллэж ирсэн хүмүүс гэж эрээ цээргүй ярьж бичих боллоо. Үүнийг та судлаач хүний хувьд юу гэж дүгнэх вэ?   


-Би үүнийг одоо яг л нөгөө ташаа үзэл онолын нэг хэлмээр байна. Яг нарийндаа бол Казах Улсын өөрийнх нь албан ёсны түүхэнд ийм зүйл байхгүй. Энэ бол зүгээр олон нийтийн сүлжээ, Казахстан, Киргизийн аль алинд нь байгаа нийгмийн сүлжээгээр явж байгаа хүмүүсийн төөрөгдөл. Өөрөөр хэлбэл энэ нь тэр мэдээллийн л эх сурвалж. Түүнээс биш шинжлэх ухаанд Казах, Киргизүүд бол Монголын хаадын удам гэж хэлэх ямар ч үндэслэл байхгүй.


Өнөөдрийн орчин үеийн Казах Улс Алтан ордны улсаас угшилтай гэж өөрсдийгөө албан ёсоор зарласан. Тэр ч байтугай манай Монголын төрд Алтан ордны улсын ойг хамт тэмдэглэе гэсэн санал тавьсан тухай би сонсож байсан. Энэ саналыг мэдээж манай төр засаг хүлээж аваагүй байх.


Энэ бол боломжгүй зүйл. Яагаад гэвэл Монголын эзэнт гүрний Алтан ордны хаант улс гэдэг бол Чингис хааны угсааны Зүчи хааны төр барьж байсан улс. Аугаа их Чингис хаан өөрийн дөрвөн хүүдээ Монголын эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг хувааж өгсөн. Зүчийн улсад Алтан ордны улс буюу Орос Казахстан, Ижил мөрний хавийн нутгийг, Цагаадайд бол Дундад ази, Казах, Киргиз, Түрэг, Хорезмийн нутгийг, Өгөөдэй бол одоогийн манай Монгол Улсын нутгийг захирч байсан. Тулуйн угсааныхан бол зүүн тийшээ Хянганы нуруу, ОХУ-ын Читагийн мужийг захирч байсан. Хожим нь Тулуйн угсааны хаад Монголын Юан улсын үед Их Монгол улс, Юан улсын нутаг дэвсгэрийг бүхэлд нь захирч байсан учраас том том улсууд задрахад нутаг нь үлдэж хоцорсон. Тэгээд хожим нь Цагаадайн улс, Зүчийн улс, Алтан ордны улсууд дотроо маш олон улс болон задарч Цагайдайн улс хүртэл Хүлэгүгийн улс, Ил хаант улс болж задарсан. Энэ тохиолдолд төр барьж байсан Монгол ноёд нь л Монголын хаадын угсаа байсан болохоос биш үндсэн ард түмэн нь бол тэр нутгийн л уйгур, узбек, туркменүүд ч гэдэг юмуу, тийм л улсууд байсан. Түүнээс биш бидний эзэнт улсын эрхшээлд дотор Орос Улс ч байсан, Хятад Улс ч байсан. Тэр утгаараа бид тэднийг хэзээ ч Монгол угсаа гаралтай, Монгол хүн гэж хэлдэггүй. Яг түүнтэй л адилхан түүх. Тийм учраас би угсаатны зүйн хувьд ч тэр, хэл шинжлэлийн хувьд ч тэр Казах, Киргиз бол Монголтой угсаа гарал нэг гэдэг бол албан ёсны зүйл биш гэж хэлэх байна. Тэр бүү хэл Казах улс жишээлбэл манай Монгол орны зарим түүх соёлын дурсгалт зүйлийг өөрсдийнхөө мөнгөн тэмдэгт дээр хэрэглэсэн, ашигласан явдал бий. Үүнд нь манай төр засаг ямар ч хариу өгөөгүй. Жишээлбэл одоо үндэсний мөнгөн тэмдэгт тенге гэдэг дээрээ манай 6-8 р зууны Түрэгийн жанжин сайд Күль тэгиний толгойн хөшөөг тавьсан байх жишээтэй. Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын нутаг дахь Цамбагарын хөө хуягтай дүрсийг ч тавьсан явдал гарсан. Гэхдээ энэ явдалд уг нь Монголын төр албан ёсоор хариу өгөх л ёстой байсан байх. Яагаад өгөөгүйг нь би мэдэхгүй.


Би төрийн өмнөөс хариулах хүн нь биш. Ямартай ч энэ шинэ тулгар биеэ даасан улсууд өөрсдийн эртний түүхтэй болох эрмэлзлэл бий. Аль ч улсад ийм юм байна. Тийм учраас тэд нар иймэрхүү бусдын түүхэнд санаархсан юм гаргадаг. Жишээлбэл 2002 онд Киргиз улсын ерөнхийлөгч Аскар Акаев гэдэг хүн ажиллаж байхдаа Киргиз улсын 2200 жилийн ой гэж хийсэн.


Би тэр ойд санамсаргүй тохиолдлоор оролцох боломж гарсан. Боломж ч юу байхав, тухайн үедээ Киргиз улсын ойн баяр болж байна гэхлээр нь би юу гэж бодож очсон вэ? гэхээр нөгөө Оросоос тасраад бие даасан улс болсныхоо ойг тэмдэглэж байгаа юм байна бодож очсон. Гэтэл тэр ойн хурлын яг үйл явдал өрнөөд эхлэнгүүт Модун Шаньюгаас эхэлсэн Киргиз улс гээд л ярьж эхэлсэн. Тэгээд тэр баярын хурлын индэр дээрээс би баяр хүргэж үг хэлээгүй. Яагаад гэвэл бусад Казах, Орос Узбек гээд бүхий л олон очсон улс орнуудын төлөөлөгчид аугаа их түүхтэй Киргиз улсад баяр хүргэе энэ тэр гээд тиймэрхүү үйл явдал болж байсан. Би тэр үед тэр албан ёсны индэр дээрээс нь Киргиз, Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэнгүүд ширээний ард суух цаг болжээ. Яагаад гэвэл манай Монгол Улс Модун Шаньюгаас эхлэлтэй төрт улсынхаа түүхийг гурван боть, таван ботиор биччихсэн. Тэгээд үүнийг хоёр академийн түүхийн хүрээлэнгийнхэн ширээний ард сууж нэг цэгцлэх асуудал болсон юм байна аа л гэж ойлгосон. Энэ бол миний хэлсэн үг. Тэр үед Аскар Акаев гэдэг хүн тэр баярын хүлээн авалт, цайллаган дээр надтай огт гар бариагүй. Бусад бүх орны төлөөлөгчидтэй гар барьчихаад намайг алгасаад яваад өгсөн. Тэгээд удаа ч үгүй Аскар Акаев гэдэг хүн үхсэн. Би бол манай Монголын, манай эртний түүхээр хамаагүй оролдсон улсууд нэг их олигтой явдаггүй гэж боддог. Миний бодлоор уул нь энэ бол цаг зуурын явдал байгаа юм. Гэхдээ бид нар сонор сэрэмжтэй байх ёстой. Яагаад гэвэл бид өөрсдөө өөрсдийнхөө түүхэнд эзэн болохгүй бол бидний түүхийг булаацалддаг иймэрхүү улсууд бий. Ялангуая иймэрхүү хандлагууд олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлууд дээр олон гардаг. Би тийм олон улсын хурал дээр маргаантай асуудал гарах үед ямар асуудал тавьдаг гэхээр за яахав, та нар Хүннү, Түрэгийн удам угсаа юм байна гэж бодьё. Тэгвэл танайд тэр төрт улсын хаад язгууртны булш дурсгал нь хаана байгаа юм гэж асуудаг.


Манай Улсын эртний аль ч төрт улсуудын улс төрийн төв нь өнөөдрийн манай Монгол орны хангайн бүс нутаг байгаа. Хүннү, Сяньби, Түрэг, Уйгур, Жужаны бүхий л язгууртны булш нь өнөөгийн манай Монгол орны хангайн бүс нутаг дээр байж байна. Археологийн баримтаар нотлогдчихсон. Эртний нийслэлүүд нь байна, хотууд нь байна.


Тэгээд энэ хүн төрөлхтний түүхэн зүй тогтлоос ингээд гажаад бидний нутаг, бид нар эзэн нь, бид хойчис нь гэж яриад байх нь утгагүй. Тэртээ тэргүй түүх бол түүх. Энэ бүхэн бол түүхэн эх сурвалж баримтаар нотлогдоно, шалгагдана. Яахав энэ улсууд өөрсдийгөө хамаатуулах гэж үзэх нь зүй ёсных байх. Яагаад гэвэл тухайн цаг үед ялгаа байхгүй Түрэгийн төрт улс, Хүннүгийн төрт улс, Монголын эзэнт гүрэн Евразийн их хуурай газрыг бүхэлд нь хяналтандаа авч байлгаж байсан учраас тэд нарт төрт улсын болоод хэл, соёлын нөлөө туссан. Түүнээс угсаа гарал, үндэстэн ястны нийтлэг зүйл байхгүй ээ л гэж хэлэх байна.


-Чингис хааныг Казах хүн байсан гэдэг талаар та юу гэж хариулах вэ?


-Наадах чинь л байхгүй юу. /Инээв./ Алтан ордны улсын анхны хаан бол Зүчи хаан. Улмаар Зүчийн угсааныхан болон Зүчи хаан казах хүн байсан гэдэг энэ яриа бол нэг их саяхных ч биш. Ер нь бол 60, 70-аад оны үеэс ийм зүйл ярьдаг байсан. Жишээлбэл: Казахстаны Семиплатинскийн талд нэг бунхан бий. Тэрнийг Зүчи хааны бунхан гэж хэлдэг. Би одоо санаж байна.


2002 онд бас манай Монгол Улсад болсон Монголч эрдэмтдийн хурал дээр Казахын нэг судлаач Зүчи хааны бунхан гэсэн нэг илтгэл тавьсан. Тэр бол Зүчи хааны бунхан биш. Зүгээр л лалын шашинтны нэг язгууртны ч юмуу, нэг нөлөө бүхий хүний бунхан, тахилын сүм. Тэгээд өнөөдөр ч түүнийг бас Зүчи хааны бунхан гэж Казахын нэг ч эрдэмтэн, судлаач нотолж чадаагүй байгаа.


Үгүй яахав, тэгж л ард түмний дунд домог болоод л яригдаж ирсэн болохоос биш тэр нь яг жинхэнэ Зүчи хааны бунхан биш. Зүчи хаан бол Чингис хааны ууган хүү. Үүнийг дэлхийн бүх түүхэн сурвалжууд бичиж байна, харж байна. Тийм учраас би үүнийг зарим Казах хүмүүсийн сэтгэл хөдлөлөөр хэлдэг үг гэж ойлгодог. Би бас Казахын түүхийг харсан. Одоо Казахын шинжлэх ухааны академиаас гаргасан албан ёсны түүхэнд бол Зүчи хаан казах хүн гэдэг ч юмуу, Монголын эзэнт гүрний Алтан ордны улс Казахын улс байсан гэж албан ёсоор бичсэн юм бол байхгүй. Оросын түүхэнд байдагтай адилхан Алтан ордны улсын үеийн Казах улс, тэр ч байтугай Зүүнгарын хаант улсын үеийн Казах улс гэсэн бүлэг байна, тэдний өөрсдийнх нь түүхэнд. Зүүнгарын хаант улс гэж бүр Монголын эзэнт гүрнээс хойш өнөөгийн Казахстан, Киргизийн нутгийг бүхэлд нь хяналтандаа байлгаж байсан том улс байсан. Тэгэхээр энэ мэт шалтгаанаас болоод Монгол соёлын нөлөө тэнд бий. Харин энэ нь тухайн Казах, Киргиз үндэстнүүдийг Монгол болгосон гэсэн үг биш.


-Казахстан Улсын зүгээс өнөөгийн Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийг эртний Түрэгийн хаант улсын нутаг дэвсгэр байсан учраас энэ түүх бидэнд хамаатай гэж ярьж бичиж байна. Тэд үнэхээр эртний Түрэгийн хаант улстай хамаатай хүмүүс мөн үү?


-Би бол үгүй л гэж хэлнэ. Яагаад гэвэл наадхыг чинь ер нь олон удаа ярьсан даа. Одоо жишээлбэл манай Монгол Улсад 1990-ээд оноос хойш шинжлэх ухааны академи задрахад манай шинжлэх ухааны академийн хэл, түүхийн хүрээлэнд ажиллаж байсан олон судлаачид өнөөгийн Казахстан улсад шилжиж очсон. Бүр тодорхой жишээ хэлэхэд хэлний хүрээлэнгийн Н.Базилхан гуай, түүний хүү н.Напил тэнд ажиллаж байна.


Археологич байсан Н.Харжубай болон түүний хүүхдүүд ажиллаж байна. Тэгээд мэдээж тэр хүмүүс Казахстан улсад очоод тэр улсын төрийн төлөө ажиллаж байгаа учраас бидний энэ түүхийг Казахстан улсад хамааруулах гэж нилээн үзэж байгаа. 


Тэдгээр эртний улсуудын төрт улсын өнөөдрийн улс төр, эдийн засгийн төв, соёл нь хаанаа байнаа нэгдүгээрт. Үүнийг голлож барина. Хоёрдугаарт, тэр 6-8-р зууны хүн чулуун хөшөө, тахилын байгууламж өнөөдөр Казахстан, Киргизийн нутагт байна уу гэвэл байна. Гэхдээ өнөөгийн Казах, Киргиз хүмүүстэй тэр нь соёлын хувьд, зан үйлийн хувьд тэс өөр юм байгаа юм. Үүнийг одоо Казах, Киргизийн угсаатны зүйг судалдаг хүмүүс ч хэлэх байх. Бид нар өнөөдөр яагаад Хүннү, түрэг Уйгур бидний өвөг дээдэс гэж хэлээд байна. Тэнд хэрэглэж байсан төрт ёсны уламжлал хийгээд угсаатны соёлын ул мөр нь өнөөдрийн бидний Монголчуудын дунд яг хэвээрээ байгаа байхгүй юу. Тийм учраас бид нар археологи, угсаатны зүйн судалгааныхаа эх сурвалжаар Хүннү, Түрэг, Уйгур бол бидний өвөг дээдэс гэж хэлээд байгаа юм. Эртний Хятадын түүхэн эх сурвалжууд үүнийг бас давхар баталж байна. Гэх мэтийн түүхэн баримт, эх сурвалж, археологийн эх сурвалжаар бид нар өөрөө өөрсдийнхөө түүх угсаа гарлыг тайлбарлаж байгаа юм.


Казахстанд жишээ нь Түрэг судлалын академи гээд байна. Тэр нь орчин үеийн Турк улс санхүүжүүлдэг том шинжлэх ухааны байгууллага болчихож. Бүр одоо Евразийн Түрэгүүдийг нэгтгэнэ барина гээд Тураны ертөнц гэдэг зүйл ярьж байна. Үүнийг жишээлбэл би Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл дээр хүртэл ярьж байсан.


Одоо тэр орчин үеийн Туркуудын дэвшүүлээд байгаа Тураны үзэл санаа гэдэг чинь одоо тэр 6-8-р зууны үеийн Түрэгийн төрт улсын нөлөөн доор байсан угсаатнуудыг нэгтгэнэ гэсэн санаа явж байгаа юм.  Бүр хаа байсан зүүн тийшээ Якут Саха, манай Монголыг хүртэл оруулчихсан явж байна. Би энэ тухай фейсбүүк дээрээ тавьсан. Ийм санаархал явж байна. Гэхдээ үүнийг зүгээр энэ бол байдаг л юм. Худлаа юм гээд бас хаячихаж болохгүй. Цаанаасаа харийн улс төр, шинжлэх ухааны бодлогоор ингээд түрээд байна гэдэг чинь осолтой. Яахав төр түмэн нүдтэй төрсөн бие хоёр нүдтэй гэдэг болохоор энэ асуудлыг манай төр анзаарч харж байгаа байх гэж найдаж байна.


-Орчин үеийн Казах хүмүүс өнөөгийн Монгол хүмүүстэй гени болон антропологийн хувьд, ер нь угсаа гарлын хувьд хамаатай хүмүүс мөн үү?


Би бол үүнийг нарийвчилсан антропологи болон генетикийн судалгаа хийх шаардлагатай гэж үздэг хүний нэг. Өнөөдрийг хүртэл Казах, Киргиз, Монгол хүмүүсийн генетикийн судалгааг хийсэн баримтыг би одоо хүртэл үзээгүй. Үүнийг хийх ёстой. Тэгж байж нөгөө маргааныг таслах ёстой. Өнөөдөр Казахстан улсад Казах хүмүүсийн дунд Хэрэйд, Найман гээд овогтнууд байна. Тэр Хэрэйд, Найман овогтнууд 8, 9-р зуунд өнөөгийн манай Монгол нутаг дээр оршин тогтнож байсан. Хэрэйдийн хаант улсын ван Чингис хаанд их тус болж байсан. Улс төрийн төв нь одоогийн Хангайн нуруу, Орхон гол орчим байсан ийм улс. Найман ч мөн ялгаа байхгүй Алтай хавьд төвлөрч байсан том Монгол угсааны улс. Монголын эзэнт гүрэн байгуулаад Чингис хааны хийсэн нэг юм нь бол Хэрэйдийн хүн ам угсаатныг задлах ажил хийсэн. Та санаж байгаа байх, Монголын нууц товчоон дээр бичсэнчилэн Хэрэйдийн Ван хаан Чингис хаанд яаж тусалсан билээ. Дараа нь Чингис хаан тэр тусынх нь хариуд Ван хааныг яаж салгасан билээ. Энэ бол түүхэн уламжлалаар дахин хуваарилалтын явцад Хэрэйд, Найман овгууд бол өнөөгийн Казахстан Киргизийн нутагт тарж байрласан. Ганц тийшээ ч биш бүх нутгаар жигд тараасан.


Одоо жишээлбэл зүүн талд Сүхбаатар аймагт Хэрэйд овогтнууд байж л байна. Энэ мэтээр овог бол хаашаа ч хэнд ч очиж болно. Үндэстэн гэдэг бол нутгаа хаяж явдаг юм биш. Өнөөдөр Хүннү үндэстний гол цөм нь Монгол үндэстэн гээд байна уу байна. Энд маргаад байх юм байхгүй.


Харин Казах, Киргиз бол хэзээнээсээ Монголын эзэнт гүрний эрхшээлд байсан, Зүүнгарын хаант улсын эрхшээлд ч байсан, тэгээд түүхэн хувь заяаны эрхээр 18-19-р зуунд нэг нэлээн томорч биеэ даасан үндэстэн маягтай болсон. Дараа нь октябрын хувьсгалын нөлөөгөөр Орос улсын бүрэлдэхүүнд багтсан. Одоо хүссэн хүсээгүй тэр үндэстнүүд өөрсдийгөө биеэ даасан улс болгож авлаа. Тэглээ гээд манай эртний түүхтэй зууралдаад байгаа нь бол зүгээр санааархал байх. Тэрнээс биш энэ биелэгдэхгүй байх л гэж би найддаг.


-Сүүлийн үед Буриад, Тува хүмүүсийг Монгол хүмүүс биш, Монголчуудтай хамаагүй гэсэн үзэл бодолтой зарим хүмүүс бас байх шиг. Гэтэл энэ хүмүүс нь язгуурын Монгол угсаатан гэдгийг хүмүүс мэддэг. Та энэ талаар байр сууриа илэрхийлнэ үү?


-Ер нь бол Монголчуудыг хагалан бутаргах улс төрийн үзэл санаа, чиг хандлага түүхийн бүхий л үеийн турш байсан. Ер нь түүхэн сургамжаа огт хэрэглэдэггүй ард түмэн бол Монголчууд л гэж би хэлнэ. Та өөрөө санаж байгаа байх.


Алунгоо эх таван хүүхэддээ багцалсан сум өгөөд эв нэгдэлтэй байвал бид нар хүчтэй байна шүү гэсэн. Тэр эв нэгдлийг Монголын эзэнт гүрний үед Чингис хааны угсааны хүүхдүүдийн хэн нь ч хэрэгжүүлээгүй.


Тэгээд дөрвөн хүүхэд нь тус тусдаа салж, улсаа задалсан. Бас дээр нь Халх, Ойрад гээд салсан. Бидний өвөг дээдэс эв нэгдлийг чухалчлах гэж маш их хичээсэн. Халх, Ойрадын чуулган хийж, дөрвөн түмэн, дөчин түмний нэгдлийг Байдрагийн голд хүртэл хийж байсан. Энэ чинь эв нэгдлээ сахих оролдлого байсан. Дахиад л энэ нь салсаар яваад Зүүнгарын хаант улс, Халхын улс гээд тусдаа гээд тусдаа байж байгаад Халх, Ойрад хоорондоо байлдаад Галдан бошигт, Занабазарын зөрчил нь явсаар байгаад улсаа хүчгүйдүүлсэн. Тэгээд дараа нь Манжийн эзэнт улсын эрхшээлд ороод Ар, Өвөр Монголоороо хуваагдаж явсаар байгаад тусгаар тогтнолоо алдсан.


Манжийн төрийн бодлогын гол үндсэн суурь нь бол Монголыг дахин задлах бодлого байсан. Зургаан түмэн Монголчуудыг гурван зуун хошуу болтол нь жижигрүүлж, Халхын дөрвөн аймаг гэж хуваасан. Энэ жижиглэн хуваах гэдэг юм чинь гаднын төрийн бодлого байсан. Одоо ч мөн хэвээрээ байна. 


Ардын хувьсгал гээд юм болсон боловч Халхын дөрвөн аймгийг Оросын нөлөөгөөр 18 аймаг болгож хуваасан. Тэгээд дараа нь бүр 21 аймаг болгож хуваалаа. Энэ чинь юуг харуулаад байна гэхээр бид нар нэгдсэн нэг Монгол Улс гэдэг юмаа гээгээд тэр байтугай зүв зүгээр байсан Дөрвөд, Баядыгаа хүртэл “чи муу дөрвөд” энэ тэр гэдэг болчихлоо. Бид чинь Буриад, Тува, Мянгад, Үзэмчин гээд нэг Монгол хүмүүс. Зүгээр л дотроо угсаатны хувьд, аж ахуйн хувьд онцлог байгаа учраас бие биенийгээ Дөрвөд, Баяд, Урианхай, Захчин, Тува, Буриад гэж ингэж л нэрлэсэн болохоос биш бүгдийг нь салгаад энэ хүмүүс хоорондоо ямар ч хамаагүй гэсэн үг огт биш. Яг нэг язгуур угсаатай байсан тийм улс. Тэр ч байтугай 1922 он хүртэл өнөөдрийн Тува улс Богд хаант Монгол Улсын бүрэлдэхүүнд Тагна Урианхайн хязгаар гэж байсан. Хатанбаатар Магсаржав 1911 онд Тагна Урианхайн хязгаарыг тохинуулах сайд байсан. Тэгээд Монгол Улсын бүрэлдэхүүнд байж байтал 1922 онд Оросын шууд нөлөөгөөр Ардын хувьсгал гэж юм хийгээд Туваг тусад нь улс болгож авсан.


Дэлхийн том гүрнүүд 20-р зуунд бага буурай үндэстнүүдийг хувааж задлах ийм бодлого маш их явуулсан. 1911 онд Богд хаант Монгол Улс байгуулагдаж, Монгол Улс сэргэн мандахад Өвөр Монголын дөчин есөн хошуунаас гучин долоо нь Богд хаант Монгол Улсад нэгдсэн байсан.


Энэ үед дайн байлдаантай байсан Орос, Хятад хоёр Монгол үндэстэн буцаж нийлнэ гэхээс айсан. Тийм учраас тэр Хиагтын гэрээг гэж үндэсний гамшигт гэрээг хийсэн. Тэр гэрээн дээр Орос, Хятад хоёр өөрсдийнхөө нөлөөний хэсгийг Ар, Өвөр Монгол гэж хувааж авсан. Хожим нь энэ нь Дэлхийн хоёрдугаар дайнаар эцэс болоод, Буриад нь үлддэгээрээ үлдээд өнөөдрийн энэ сая долоон зуун хавтгай дөрвөлжин км газар нутагтай Монгол Улс НҮБ-аар хүлээн зөвшөөрөгдсөн. Ер нь бол манай Монголчууд түүхээ өнөөгийн энэ орчин үеийн Монгол Улсын хил хязгаар дотор үзээд байдаг. Гэтэл бидний Монголын түүх Евразийн их хуурай газрын тал нутаг дээр маш их маш их ул мөрөө үлдээж, соёлын өвөө үлдээсэн. Саяхан би Турк Улсад 13-р зууны үеийн хотын үлдэгдэл олсон тухай олж сонссон. Тэндээс тийм хотын үлдэгдэл олдсон зүйл байж болно. Яагаад гэвэл Монголын эзэнт гүрний нөлөө тэнд туссан. Ул мөр нь байгаа. Түүнээс биш орчин үеийн Турк улс бид нартай хамаатай гэсэн үг биш.


-Өнөөгийн Тува болон Буриад Улс, Байгаль нуурын орчмыг эртний Хүннүгийн нутаг гэж ойлгож болох уу?


-Байлгүй яахав. Угаасаа орчин үеийн Тува, Буриадын нутагт манай Хүннүгийн алдартай дурсгалууд байна. Жишээ нь, Иволгийн суурин, Иволгийн булш, Цармын булш гээд Буриадын нутагт яг энэ хилийн цаад талд байж л байна. Тувагийн нутагт Хүннүгийн язууртны булш байж л байна. Энэ бол үнэхээр уугуул нутаг нь юм чинь байлгүй яахав.


Зүгээр орчин үед улс төрийн хил хязгаар бий болоод тусдаа ОХУ-ын нутгийн бүрэлдэхүүнд орсон болохоор тэр Тува, Буриадад байгаа газар усны нэр нь Орос маягаар хэлэгдээд Монгол нэр нь мартагдаад өөрчлөгдчихөж байна. Тэгэхээр хүмүүс үүнийг нь харийн газар нутаг юм шиг ойлгоод байгаа юм. Үгүй байхгү юу.


Тухайн цагтаа өнөөгийн бидний Монголчуудын нутаг дэвсгэр байсан газар усны нэр нь Монгол нэрээрээ тэнд байна. Жишээлбэл: хамгийн наад зах нь яг энэ хойно Наушк гээд ярьсаар байгаад дасчихсан үг байна. Тэр чинь Уушиг гэсэн үг. Уушиг гэдгийг л оросоор Наушк гэж нэрлээд ийм нэртэй болсон. Энэ мэтээр Тува энэ тэрд маш олон Монгол нэрнүүд Орос маягаар нэрлэгдсээр байгаад хэн ч мэдэхээ больчихоод байна. Яахав Тувад угсаатны хувьд бас нэг онцлог юм бий. Хэлний хувьд арай өөр ярьдаг. Түүнийг Түрэг хэл нэрлээд байна. Энэ Түрэг хэл гэдэг юмыг бас энэ Оросын эрдэмтэд зохиосон. Алтай язгуурын хэл гэж нэрлэсэн.


1920-иод онд Монголын хэл шинжлэлийг судалсан Оросын судлаач Владимирцов гэдэг хүн Төв Халхын аман аялгуу, Баруун Монголын аман аялгууний нийтлэг болон ялгаатай юмыг аваачаад энэ ерөөсөө эртний нэг хэл байж магадгүй. Алтай язгуурын хэл байж магадгүй гэсэн ийм нэг санал дэвшүүлсэн.


Өнөөдөр энэ нь хэл шинжлэлийн шинжлэх ухаанд Алтай язгуурын хэл гээд бүр онол шиг юм болчихлоо. Бид нар аливаа асуудлыг догматик байдлаар хүлээж авдгаа болих цаг болсон.Яагаад гэвэл эх сурвалж, нутгийн аман аялгуу, хэлний үндсэн цөм нь өнөөгийн Монгол нутагт байна.   Тийм ч учраас тэр Якут Саха тэр баруун талын ижил төстэй хэл байна гэдэг чинь эртний Хүннү хэлний л нэг салбар гэдгийг би хэлээд байгаа юм.


-Ер нь таны хэлдэг эртний Түрэгийн хаант Улс өнөөгийн Турк улстай ямар ч хамаагүй гэдэг энэ эрдэмтэн хүний үгийг эсрэгээр нь буруугаар ойлгоод хэвшчихвэл ямар хортой үр дагавар гарах вэ?


-Мэдээж хамгийн наад зах нь улс, үндэстний хооронд улс төр, эдийн засаг, шинжлэх ухааны маргаан болно. Бид нар албан ёсны түүхэндээ бичээд оруулчихсан. Угсаатны зүйн судалгаа байж байна. Гагцхүү бид нар үүнийг дэлхийн түүхчдийн дунд тэдний уншдаг Орос, Англи хэлээр нь бичих цаг болчихсон. Тийм учраас ингэхдээ Оросын эрдэмтдийн бичсэн энэ ташаа ойлголт төрүүлсэн ном зохиолуудыг нь ашиглаж байгаа нөхдүүд л үүнийг ул болгож дайраад байгаа болохоос яг Монгол нутаг дээр судалсан судалгаанууд өөрийг хэлнэ. Би үүнд огт эргэлзэхгүй байна. Үүнийг би Турк Улсад дургүйдээ ч юмуу, Казахстанд дургүйдээ ингэж хэлж байгаа юм биш. Энэ бол зүгээр л түүхийн шинжлэх ухааны өөрийнх нь бодит баримт, эх сурвалжийн тухай асуудал. Түүнээс биш бид нар бүх улс оронтой эв найртай, хамтын ажиллагаатай байх ёстой. Гэхдээ тэр нь өөрсдийнхөө түүхийг май энэ чинийх, энэ чинийх гээд бусдад найр тавьж өг гэсэн үг биш.


-Тэгэхээр өнөөгийн Тува хүмүүс Түрэг юмуу, Казах хүмүүстэй ямар ч хамаагүй гэж ойлгож болох уу?


-Огт хамаа байхгүй. Яахав жишээлбэл Казах, Тува хэлнүүд бага зэрэг төстэй юм шиг байгаа юм. Би өөрөө олон Тува хүмүүстэй уулзаж байсан. Би өөрөө Халх хүн. Тэдний тэр хэлийг нь ойлгохгүй. Та нар чинь бидэнтэй адилхан хэлээр ярьдаггүй юмуу гэж асуухаар бид нар арай өөр хэлээр ярьдаг гэж хэлдэг.


Яг нарийндаа ярих юм бол манай Халх аман аялгуу, Ойрад Монголын Баяд, Дөрвөд, Захчин аялгуунаас шал өөр. Гэхдээ яг үгийн үндэс нь адилхан байдаг. Түүнтэй адилхан тэр нь нутгийн аман аялгууны зөрүүнүүд л байгаа. Энэ нутгийн аман аялгуу гэдэг юмыг ер нь мартлаа даа.


Одоо манай аугаа хэл шинжлэлийн эрдэмтэн Б.Ринчен гуай, Ц.Дамдинсүрэн гуай эд нар энэ шинжлэх ухааныг их судалдаг байсан. “”Монгол хэлний зүй” гэдэг алдартай бүтээл байдаг. Ер нь энэ бол олон угсаатан ястныхаа хэлний зүйг судалж гаргаж ирсэн л асуудал. Тэгээд ном устгана гэдэг чинь ийм л хортой. Агуу эрдэмтдийн бичсэн номыг гаргаад шатааж байна гэдэг чинь эх сурвалжийг л устгаж байгаатай л адилхан.


-Тэгвэл 6-8 р зууны үед Монгол нутагт оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс болон эртний Хүннүчүүдийн хэл, соёл, аж ахуй нь ямар байсан юм бол?


-Яг адилхан. Манайхан нүүдлийн мал аж ахуй гэж ярьдаг. Нүүдлийн мал аж ахуй гэдэг үгийг Монголчууд бид нар хоорондоо ярихад ойлгоно. Яагаад гэвэл бид нар хавар, намар, өвөл, зун гээд улирлын шинж чанартай бэлчээр сэлгэж нүүдэллэхийг нүүдэл гэж хэлж байгаа юм. Одоо жишээлбэл анли хэлний “номадик” гэдэг үг бий. Тэгвэл тэр “номадик” үг бидний тэр нүүдэлчин гэдэг утгыг илэрхийлж чадахгүй. “Номад” гэдэг үг чинь нутаггүй хэрмэл тэнүүлчин гэсэн үг.


Бүр англи хэлний нэвтэрхий толин дээр тэгж тайлбарласан байгаа. Би үүнийг олон хэлж байгаа юм. Бас англи хэлний “пастард” гэсэн нэг үг байгаа. Тэр нь бидний энэ бэлчээрийн мал аж ахуй гэсэн үгний утганд арай дөхөж очно. Түүнээс биш бид нар нүүдэлчид гээд нутгаа хаяад нүүгээд явчихдаг ард түмэн биш.


Ихэнх хүмүүс Хүннү гээд хэсэг нөхдүүд байж байгаад нүүгээд алга болчихож, дараа нь зөрөөд Сяньби, Түрэг, Уйгур гээд нөхдүүд орж ирээд бас нүүгээд явсан. Тэгээд дараа нь Монгол гээд нөхдүүд хүрч ирсэн юм шиг ингэж ойлгоод байна. Өөрөөр хэлбэл ээлж дараагаар нутгаа хаяж явсаар байгаад дараа нь ийм юм болсон юм шиг ойлгоод байна. Үгүй. Үеийн үед бүр чулуун зэвсгийн эрийн үеэс авахуулаад өнөөдрийг хүртэл бид нар энэ нутгаас хаашаа ч яваагүй, хаашаа ч алга болоогүй эндээ байгаа. Гагцхүү түрүүн хэлсэн их олон эзэнт гүрэн байгуулсан учраас Евразийн тал нутагт тэлэх ийм үзэгдэл болсон. Тэр үзэгдэл нь тэлэлтээс нь болоод тасарч үлдсэн юм байгаа болохоос биш бид нутгаа хаяад нүүгээд явсан юм бол байхгүй. Тийм учраас бид үндсэн голомт нутаг дээрээ байна. Бидний түүхийн эх сурвалж одоогийн Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр байна. Яахав жишээлбэл би төр улсаа байгуулаад өөрийнхөө улсыг Хүннү гэж нэрлэлээ. Та өөрийнхөө төрийг байгуулаад Түрэг гэлээ. Бас нэг хүн гарч ирээд өөрийнхөө улсыг Сяньби гэж нэрлэнэ гэдэгтэй л адилхан гэсэн үг. Тэр Таньшихай гэдэг хаан өөрийнхөө улсыг Сяньби гэж нэрлэсэнийг өнөөдөр бид нар Монгол хэлээрээ, төрөлх хэлээрээ хэлж чадахгүй байгаа. Хүннү гэдэг ч мөн ялгаа байхгүй. 


Эртний Хятадын бичгийн сурвалжид Шюннү гэж бичсэн галигийг орос, англи хэлээр Сюннү гэж байгаа юм. Манайхан болохоор Хүннү гэж нэрлээд байгаа. Манай Монголын хуучин сурвалжид эртний Хүн улс гэж бичсэн байдаг. 17-р зууны Болор тольд Хүн улс гээд бичсэн байгаа. Сяньбигийн тухайд гэвэл одоохондоо мэдээ алга.


Сяньби гэдэг чинь тэр Хятад улсууд биднийг хараад энэ улсуудыг Сяньби гэж нэрлэе, энэ улсуудыг Хүннү гэж нэрлэе, энийг Жужан гэж хэлье гээд нэрлэсэн Хятад нэр. Харин өнөөдөр бид нар түүнийг орчуулж чадахгүй байна. 1980-аад онд манай алдарт түүхч Г.Сүхбаатар гуай Сяньби гэдгийг Сүмбэ гэж орчуулаад Жужаныг Нирун гэж орчуулж үзсэн. Гэхдээ энийг дэлхийн түүхчид болон хятад судлаачид хүлээж авахгүй байгаа. Өнөөдөр жишээ нь хятадууд манай Монгол Улсыг Мэнгу гэж бичдэг. Гэхдээ бид нар өнөөдөр Мэнгу гэж хэлэхгүй, Монгол л гэж нэрлэж байгаа. Яг түүнтэй адилхан тийм харь улсын түүхэнд биднийг тэмдэглэсэн нэрээр одоохондоо байгаа эх сурвалжиндаа тааруулж Хүннү, Сяньби, Жужан гэсэн нэр ашиглаад байгаа юм. Түрэг, Уйгур гэдэг дээр бол өнөөдөр манай Монгол нутагт байгаа гэрэлт хөшөөний бичгэн дээр Түрэг төр гээд байна. Уйгур төр гээд бичиг байгаа учраас бид Уйгур төр гэж нэрлэж байна. Өнөөдөр өөрсдийгөө Уйгур гэж нэрлэж байгаа зарим угсаатан өнөөгийн БНХАУ-ын Шинжаан Уйгурын нутагт байна. Цааш нь лавхан явбал Дээд Монголын нутагт Шар Уйгурууд гээд байна. Яг Монгол хэлээрээ ярьж байгаа Монгол хүмүүс байна. Тэгэхээр энэ угсаатны бүлгийн нэр, төрт улсын нэр гэдгийг ялгаж ойлгох хэрэгтэй. Тийм учраас би нийт хүмүүст, Монголчууддаа өөр өөрсдийнхөө түүхийг бага ч атугай уншиж, судлахыг сануулж байна. Одоо харьцангуй манай түүхчид, археологичид судалгааныхаа үр дүнг нэгтгээд ном болгоод гаргаж байна. Үүнийг залхууралгүй унших л хэрэгтэй.


-Та нэг удаа ярихдаа Хөх Түрэг гэдэг үгийг Хохь Түрэг гэж нэрлэдэг байсан гэж ярьж байсан. Энэ талаараа тодруулахгүй юу?


-Тийм. Яг тэр 6-8-р зууны үеийн Монголчуудын үлдээсэн хадны бичгийг Оросын эрдэмтэд зонхилж уншсан. Орос, Казахын эрдэмтэд. Тэд тэр бичгийг тааж уншсан. Тэр ч байтугай анхны уншилтыг хийсэн Радлов гуай хүртэл өөрөө үүнийг хэн нэгэн тааж унших боломжгүй. Тэр амьд хэлийг нь тээж яваа улсууд уншина гэж хэлсэн байдаг.Тэгэхээр одоо тэр бидний хэлээд байгаа хадны бичиг бол гийгүүлэгч үсэгтэй, эгшиггүй гэхдээ шаардлагатай бол гийгүүлэгч нь эгшигээ хийгээд уншчихдаг бичиг. Үүнийг буруу уншсан хүмүүс зөндөө бий. Тийм учраас энийг зөв унших асуудал дээр сүүлийн үеийн судлаачид нэлээд анхаарч байна.


Оросын эрдэмтэд Хүннү бол Түрэг, харин Түрэг бол Монгол биш гэж бичдэг. Тэгээд энэ чинь зүгээр л гадны судлаачдын өөрсдийнх нь эндүүрэл. Би нар өөрсдөө хэл соёл, түүхээ судлаад үзвэл Хүннү хэл огт өөрчлөгдөөгүй.


Одоо бид нар Монгол хэл гэж нэрлээд байгаа болохоос биш эртний тэр Хүннү нарын ярьж байсан тэр хэлээрээ л ярьж байгаа. Яагаад би үүнийг ингэж баталгаатай хэлээд байна гэхээр одоо жишээлбэл Унгар, Румынд өөрсдийгөө Хүннүгийн удам гэж хэлж байгаа хүмүүс байна. Би тэр хүмүүстэй уулзсан.  Тэр хүмүүсийн үгийн санд өнөөдрийн бид нарын Монголчуудын хэрэглэж байгаа үг байна.


2000 жилийн өмнө эндээс тасраад Европт очсон Хүннү нар яагаад одоо энэ Түрэг гэж нэрлээд байгаа хэлээр ярихгүй байгаа юм. Европынхоо хэлээр ярьж байна шүү дээ. Гэхдээ үгийн сан дотор нь манай Монгол үг байна. Унгарын эрдэмтэн Силла Бин гэдэг хүн Унгар хэлэн дэх эртний Хүннү үг гээд толь зохиосон.


Тэр толь нь хоёр ботиор гарсан. 2000 гаруй үг байна гээд манай ШУ-ны академийн Хэл зохиолын хүрээлэнд энэ номыг авчирч өгсөн. Тэгээд бид нар эртний хэл шинжлэлээ өөрсдийн сэтгэлээр уншиж судлах шаардлагатай л гэж хэлмээр байна.


-Ер нь Унгарчуудыг Хүннүгээс гаралтай ард түмэн гэж их ярьдаг. Энэ талаар та ямар тайлбар хэлэх вэ?


-Би 2010-2013 оны хооронд гурван жил дараалан энэ нутгуудаар явж судалгаа хийж үзсэн. МЭ-ний 1-р зуунд Хүннү нар Умард, Өмнөд гэж салсан. Өмнөд нь Цагаан хэрэм дагаж нутаглаж Хятадын нөлөөнд орсон. Умард нь бас дахиж салаад баруун тийшээ нэг хэсэг нь нүүхдээ Эфталитийн улс буюу Цагаан Хүннү нар гээд нэр авсан. Тэр Эфталитын Хүннү нар нь дотроо хоёр салаад баруун тийшээ Дунай мөрөн, Хар тэнгисийн эрэг хүрсэн. Тэр нь нөгөө манай Аттилла хааны хүмүүс. Энэ бол зүгээр тодорхой түүх.


Саяхан 4, 5 жилийн өмнө Унгарын эрдэмтэд Аттилагын үеийн Хүннү нарын генетикийг Зүүн Монголд байгаа Дуурлиг нарсны Хүннүгийн язгууртны булшнаас гарсан ястай харьцуулж үзээд генетик нь ижилхэн болж таарч шуугиан тарьсан нийтлэл гарч байсан. Тийм болохоор би үүнд огт эргэлзэхгүй байгаа.


Тэнд бол байна. Гэхдээ тэр хүмүүс өнөөдөр яг бидэнтэй адилхан Монгол ч юмуу, Хүннү хүмүүстэй адилхан харагдахгүй байна. Тэр чинь 2000 жил Европын гүнд католик шашин гээд янз бүрийн юмтай холилдоод өөр болсон хүмүүс. Тэгсэн хэрнээ тэнд үлдсэн байна. Миний бүр хамгийн гайхсан юм нь тэнд овоо тахиж байна, бидний тоглодог үндэсний тоглоомуудыг тоглож байна. Хөөмийлж байна. Тууль хайлж байна. Тэгэхээр энэ чинь соёлын нөлөө байгаа гэсэн үг. Тэгэхээр бид нар орчин үеийн Турк улстай нэг их хамаатан болох гэхээсээ илүү Унгарчуудтай хамаатан болох гээд үзвэл харин магадгүй. Тэнд чинь хөх толботой хүүхэд төрж байна. Энэ хөх толбо гэж генетикийн шинжлэх ухаанд яагаад ч өөрчлөгдөхгүй нэг юм бий. Тийм учраас Унгарчууд хөх толботой хүүхэд төрвөл Хүннү хүн төрлөө гэж ярьдаг юм байна.


-Саяхан Оросын нэг сайт дээр Буриадууд Солонгос гаралтай гэсэн нэг утгагүй зүйл гарсан. Үүнийг бас Монгол үндэстнийг хооронд нь хагалан бутаргах гэсэн их гүрний дээрэнгүй санаа явж байна гэж ойлгож болох уу?   


-1990-ээд онд манай Буриадын алдартай судлаач Дашибалов гэдэг эрдэмтэн Хорь Буриад гэдэг нэрийг Кориа гэдэгтэй адилхан юм гэсэн санал дэвшүүлсэн. Тэр ч байтугай манай Монгол судлаач н.Дамдинсүрэн гэдэг хүн Тайчууд гэдэг бол Тайландуудтай хамаатай гэж бичсэн явдал бий. Зүгээр ижил нэрний хойноос хөөцөлдөөд ингээд байх юм бол тэр чинь ямар ч утгагүй. Үүнийг шинжлэх ухааны үүднээс нотлох хэрэгтэй. Угсаатны зан үйл, оршуулгын зан үйл тэгээд археологийн дурсгал, бичгийн сурвалжийн мэдээ гээд олон юмаар нотолж байж л тогтооно. Хүн болгоны дэвшүүлсэн санал шинжлэх ухааны үүднээс батлагдахгүй байж болно. Би ямар нэгэн санал дэвшүүлээгүй. Би бол орчин үеийн Турк улс өнөөгийн манай Монгол Улс хоёр түй ч хамаа байхгүй гэдгийг бичсэн. Би бас бага сага түүх үзсэн. Тэр орчин үеийн Турк улс чинь эртний Византийн улсын үлдэгдэл. Тэр нь түүхэн эх сурвалжаараа батлагдана. Туркийн түүхчид ч өөрсдөө энийгээ хэлдэг. Манайхтай хамаатай гэж дайрдаг цөөхөн л хэдэн хүн байдаг.


-Тэгвэл сүүлийн үед зарим хүмүүс Хазарууд Монгол гаралтай гэж яриад байгаа. Энэ талаар та юу гэж тайлбарлах вэ?


Тэр Хазарууд бол түрүүн миний хэлээд байгаа Цагаан Хүннү нарын бас нэг хэсэг үлдэгдэл. Афганистан, Энэтхэгийн хойд хэсэгт Эфталитын улс гэж байсан. Тэр нь бол нөгөө Хүннүгийн нөлөөнд орсон улс байж байгаад л тэгээд тэр нутгийн соёлтой уусаад л байхгүй болоод л үлдсэн. Тэр утгаараа тэр Хазарууд бол тэр Хүннү нарын л тасархай. Түүнээс биш тэр Хазарууд бас Монголтой адилхан гэвэл шал өөр хүмүүс. Харахад яахав, Монгол төрхтэй юм шиг боловч ёс заншил нь Афганистан, Энэтхэг, Пакистаныхаа соёлтой ойрхон болсон учраас тэд нар манайд огт хамаа байхгүй.


-Сүүлийн үед Оросын их гүрний дээрэнгүй үзэл ч гэдэг юмуу зарим хүмүүс, блогчид Монгол Улсыг 1921 онд тусгаар тогтносныхоо дараа л большевикүүдийн нөлөөгөөр бий болсон улс гэсэн яриад байна. Ийм зүйлтэй яаж тэмцэх ёстой вэ? 


-Тийм. Тэд нар тэгж хэлдэг. Би түрүүн хэлсэн. Ер нь энэ эртний Монголын түүхийг будлиантуулах асуудлыг яг Оросын эрдэмтэд бий болгосон. Оросын шинжлэх ухаанаас үүсэлтэй. Жишээлбэл одоо 19-р зуунаас авахуулаад Оросууд Төв азийн орнуудын түүхийг судлахдаа Туркмен, Казах, Киргизийг жоохон ойртож судалж байгаад эд нар ерөөсөө бүгдээрээ адилхан эсгий гэртэй мал малладаг нүүдэлчин хүмүүс юм байна гэсэн өөрсдийнхөө төсөөллийг бичсэн. Тийм учраас Түрэгийн нүүдэлчид гэсэн нэг онолын юм гаргаад ирсэн. Хэлийг нь ч гэсэн бас тэгж үзсэн. Казах, Киргиз, Туркмен хэлүүд чинь төстэй. Тэр үүднээсээ Түрэг хэл гээд нэг юм байна гэсэн онол гаргасан. Энэ мэтээр ингээд алсын зайнаас хийсэн судалгаагаа шинжлэх ухаан болгоод хэвшүүлчихсэн нэг төөрөгдөл байна. Нөгөө нэг төөрөгдөл нь болохоор яг түрүүний таны хэлдэг их гүрний дээрэнгүй үзэл буюу Монгол гэж Улс байгаагүй, Монгол бол Түрэг, Тунгус гэж хоёр угсаатан 10-р зуунд нийлээд түүний дундаас гарсан шинэ этнос гэсэн ийм үзэл байна. Тэгээд хожим нь угаасаа коммунист Оросын түүхчдийн нөлөөгөөр манай Монголын түүх чинь өөрөө нэлээн будлиантсан.


Жишээлбэл Карл Марксын Марксизм Ленинизмын онолоор Монголын түүхийг бичих ёстой гэсэн онол байсан. Түүгээр нь бичих гэхээр манай Монголын түүх тэр онолын хайрцаганд нь орж болдоггүй. Би харин манай ахмад түүхчдийг маш их ухаантай улсууд байсан гэж боддог.


Тэгээд тэр формацийн онолоор тэр түүхийг нь бичих гэхээр манай Монголд боолын нийгэм байхгүй, хүй нэгдэл гэж явж байснаа феодалын улс болчихдог. Феодалын улс гээд бичих гэхээр тэр Европод МЭ 5-р зуунд феодалын улс байж байхад манайд аль хэдийн 1000 жилийн өмнө Хүннү гээд феодалын улс байсан. Тэгэхээр манай ахмад түүхчид хүссэн ч хүсээгүй тухайн үеийнхээ нам засагт захирагдахаас хойш бичиж л таарна. Гэхдээ феодалын түрүү үеийн улсууд гэсэн Марксизм Ленинизмын алинд ч байхгүй нэг нэр томьёо гаргасан. Тэр чинь өөрсдийнхөө түүхийг л аварч байгаа нэг арга юм. Энэ мэтээр ингээд бид нар Монголын түүхчид өөрсдийнхөө түүхийг зөв голдрилд оруулж бичих гэж их тэмцсэн. Одоо бас дахиад л тэмцэж байна. 1966 онд Монголын түүхийг гурван ботиор бичиж байхад тэр феодализмын дундад зууны үеийн түүхийг маш бага оруулсан. Яагаад гэвэл энэ бол хоцрогдсон бүдүүлэг зүйл гэсэн. Одоо таван ботиор бичихдээ жоохон дэлгэрүүлж оруулсан. Бид нар чинь соёлтой ард түмэн гэдэг зүйлийг багтаасан. Г.Занабазар гэдэг хүнийг саяхан болтол үнэлдэггүй байлаа.


Гэтэл Г.Занабазар гэдэг хүн чинь Сэргэн мандалтын үеийн Микеланжело эд нараас хамаагүй давсан ийм том уран бүтээлч хүн байсан байна гээд үнэлж байна. Энэ мэтээр бид нар ингээд мэдэж байсан юмаа ингэж нууж дарж огт байхгүй болгож, түүнийгээ харанхуй бүдүүлэг байсан мэтээр ойлгох явдал хаа сайгүй байна.


Монголчууд халдварт өвчинтэй тэмцэж байсан уу гэвэл тэмцэж байсан. Монголын анагаах ухаан гэдэг чинь хүн үүссэн цагаасаа авахуулаад л байсан зүйл. 1921 онд л гэнэтхэн Орос эмч орж ирээд л анагаах ухаан гэдэг юмыг бий болгосон юм шиг ярьж болохгүй. Хамгийн наад захын жишээ нь бид бүхний мэдэх “Сэрэлт” гэдэг кино байна. Тэр үед үнэхээр маарамба гэдэг буддын анагаах ухаанаар мэргэшсэн мундаг хүмүүс байсан. Тэр кино бол тэр хүмүүсийг муу муухай болгож харуулах гэсэн тийм л кино. Тэгэхээр энэ кино урлаг гэдэг юм чинь их осолтой. Бид нарт тэр социализмын үед кино урлагт лам хүн гэхээр л муу зодож, занчдаг, алдаг, харгис хэрцгий гэсэн ойлголтыг төрүүлж ирсэн. Гэтэл тэр 700 гаруй сүм хийдийг устгана гэдэг чинь 700 гаруй соёл шинжлэх ухааныг л устгаж байсан гэсэн үг. Тийм учраас бид нар өмнөх соёл шинжлэх ухаанаа яг сэлмээр цавчсан юм шиг тасдаад хаячихсан учраас л дунд нь төөрөгдөл гараад байгаа юм.   


-1920-иод оны үед Оросын эрдэмтэн Козлов манай Ноён уулын булшнаас Хүннүгийн холбогдолтой маш олон олдвор авч явсан. Түүнийг манай нэрт эрдэмтэн Ж.Цэвээн гуай заавал буцааж авчирч өгөх ёстой шүү гэсэн гэрээ байгуулж өгч явуулсан байдаг. Одоо тэр олдворыг буцааж авах боломж байгаа болов уу?


-Энэ бол манай улс төрчдийн хийх ёстой ажил. 1920-иод онд манай нэрт эрдэмтэн Ж.Цэвээн гуай энэ олдворыг Монгол Улс чулуун барилга, музейтэй болсныхоо дараа буцааж авна. Тэр хүртэл энэ олдворыг танайд түр хугацаагаар хадгалуулая гэсэн орос, монгол хэл дээр бичсэн гэрээ байгуулсан. Тэгээд он цагийн эрхээр Ж.Цэвээн гуай ч хэлмэгдсэн, Орост ч янз бүрийн хэлмэгдэл болоод гэрээ хэлцэл хийсэн хүмүүс нь хэлмэгдээд байхгүй болж энэ гэрээ мартагдсан. Түүнийг нь манай судлаачид архиваас олж гаргаж тавьсан.  Ер нь миний хувьд зүгээр шүүмжлэлттэй ханддаг юм нь юу вэ гэвэл бид нар энэ түүхэн эх сурвалжаа буцааж авах талаар Орос, Хятад хэнтэй ч байсан эвтэй найртайгаар ярилцах ёстой. Түүнээс биш шууд манайх юмаа авья гээд эрс тэс байдлаар ярих биш урьд нь манай хоёр улсын хооронд ийм гэрээ байсан юм байна. Найзуудаа энийг ингээд судалж үзье гэдэг ч юмуу аятайхан байдлаар Оросын төртэй яривал болохгүй юм байхгүй. Орос, Монгол хоёр улс бол аль аль нь ЮНЕСКО-гийн албан ёсны гишүүн улс. Тэр ЮНЕСКО-гийн дүрэмд аливаа улс үндэстний өв соёлын олдворыг эх нутагт нь буцааж өгөх ёстой гэсэн дүрэм байдаг. Тэр үүднээсээ тухайн улс оронд нь буцааж өгөх үүрэгтэй байдаг.   


-Хүннү болон Түрэг, эртний Монголын түүхтэй холбоотой олдвор ер нь гадны улс оронд хэр олон байдаг юм бол?  


-Евразийн энэ хуурай газарт бүхэлдээ Түрэг, Уйгурын хөшөө дурсгалууд маш их байна. Жишээ нь Казахстан улсад Зүүнгарын хаант улсын үеэс үлдэж хоцорсон асар их өв соёл байна. Казахууд тэрнийг нэгийг ч үзүүлэхгүй байна. Яагаад гэвэл тэд нар тэрнийг гаргах юм бол өөрсдийнхөө түүхийг доош нь хийчих гээд байгаа болохоор гаргахгүй байна. Тийм учраас гаргах сонирхол байдаггүй. Бид тэнд байгаа дурсгалыг энд байгаа дурсгалтай харьцуулж үзэх юм бол нөгөө улсууд өөрсдөө мад тавиулах учраас тэрнийгээ гаргахгүй байна. Хамгийн гол нь эртний Түрэг, Уйгурын хаад язгууртнуудын булш бунхан, нийслэл, улс төрийн төв нь Монгол нутагт байгаа шүү гэдэгт л асуудлын гол нь оршиж байгаа юм.  


-Та Хүннүгийн археологийн судалгаагаар маш их ажил хийж, Монгол Улсын түүхийг урагшлуулсан хүний нэг. Одоо энэ судалгаа ямархуу түвшинд явж байгаа вэ?


-Сайн явж байгаа. Манай Монгол Улсад археологийн шинжлэх ухаан маш сайн хөгжиж байгаа. Би чинь Монгол Улс арваадхан археологичтой байх үеийн археологич хүн. Гэтэл өнөөдөр манайд 150 гаруй археологич ажиллаж байна. Тэгээд бодохоор манай археологийн шинжлэх ухаан дэлхийн зиндаанд ажиллаж байна. Би үүнд нэг их эргэлзэхгүй байна. Тийм учраас манай цааш цаашдын судалгааны үр дүн түүхийн талаарх хүмүүсийн энэ төөрөгдлийг арилгахад жинтэй хувь нэмэр оруулна гэдэгт эргэлзэхгүй байна. 


-Сүүлчийн асуулт. Та одоо яг ямар судалгааны ажил дээр төвлөрч ажиллаж байгаа вэ? Ямар ном бичиж байгаа вэ?


-Би одоо “Монголын эртний хүрлийн эрин үе”, “Монгол нутаг дээрх Хүннүгийн соёл” гэсэн хоёр номыг бэлэн болгоод хэвлэлтэд шилжүүлээд байж байна. Манай Археологийн хүрээлэнгийн нөхдүүдийн амласнаар цагаан сарын өмнө хэвлэгдэж гарна. Хэрвээ цагаан сарын өмнө энэ хоёр ном маань хэвлэгдэж амжвал уншигчдын гар дээр очих байх.


Хувь судлаачийнхаа хувьд бол Хүннүгийн хаад язгууртны булшны судалгааг үргэлжлүүлж байгаа. Нэг булш эхэлсэн, одоо ажил нь үргэлжлээд явж байна. Түүнийг хэзээ дуусахыг хэлж мэдэхгүй. Үүнийг дуусаад л миний албан ёсны түүх судалгааны ажил дуусах байх гэж бодож байна.


Би энэ ярилцлагыг уншиж байгаа бүх хүмүүст уриалахад та бүхэн эх түүхээ ул суурьтай судалж үзээрэй, сонирхож уншаарай гэж захих байна. Манай судлаачдын гаргасан ном, судалгааны бүтээл хангалттай бий. Тийм учраас үүнд анхаарлаа хандуулж чадвал бусад улс, үндэстнүүдийн төөрөгдлөөр тайлбарладаг тэр түүхийг няцаах, өөрсдийнхөө итгэл үнэмшлийг нэмэгдүүлэх бололцоо бий шүү гэдгийг захиж хэлмээр байна.



Цаг зав гарган ирж, ярилцлага өгсөн танд баярлалаа. Таны цаашдын судалгааны ажилд амжилт хүсье.

Ярилцсан Ж.Батдорж