sonin.mn
Сэтгэгдэл (0)
Тулгар төрийн 2222 жилийн агуу түүхэндээ эзэн хаан­тай, богд хаантай байсан Мон­гол Улс 21 дүгээр зууны босгон дээр Ерөнхийлөгчтэй болсон юм. Үнд­сэн хуульд зааснаар Ерөн­хий­лөгч бол төрийн тэргүүн бө­гөөд Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч юм. Хэ­дий­гээр Монгол Улс парламен­тийн засаглалтай бүгд найрамдах улс хэдий ч Ерөнхийлөгчөө бүх ард түмнээсээ сонгодог тогт­­сон уламжлалтай билээ.  
 
Ерөнхийлөг­чийн сонгуульд нийт 11 хүн нэр дэвшиж байсан ч одоогоор дөрвөн  хүн Ерөнхийлөгч болсон байна. Ту­хайлбал, анхны Ерөнхийлөгч Пун­салмаагийн Очирбат 1993 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нийт сонгогчдын 57,78 хувийн са­налаар, 1997 онд Нацагийн Ба­­габанди хамгийн өндөр хувь буюу нийт сонгогчдын 60,81 ху­вийн саналаар, Монгол Улсын хоёр дахь Ерөнхийлөгч болж байлаа. 
 
2001 оны ээлжит сонгуулиар Н.Ба­га­банди нийт сонгогчдын 58,13 хувийн саналаар улиран сон­гогдож байсан түүхтэй. 2005 онд  Намбарын Энхбаяр нийт сон­гогч­дын 53,44 хувийн сана­лаар ялалт байгуулав. Тэгвэл 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сон­гуульд Ца­хиагийн Элбэгдорж нийт сон­гогчдын 51,24 хувийн са­на­лыг авч байсан бол энэ оны сон­гуулиар нийт сонгогчдын 50,23 хувийн са­налыг авч төрийн тэр­гүүнээр ули­ран сонгогдсон.
 
2013 оны Монгол Улсын Ерөн­хийлөгчийн сонгуулийн онц­­лог гэвэл анх удаа эмэгтэй хүн нэр дэвшсэн, Монгол Ар­дын нам шинэ нэртэйгээр, Ард­чил­­сан нам Засгийн газрыг тэр­гүүлж, нийс­лэлд олонхи болсон зэ­рэг үйл явдлаар дүүрэн зургаа дахь удаа­гийн Ерөнхийлөгчийн сон­гуулийн марафон албан ёсоор 2013 оны тавдугаар сарын 22-нд орон даяар эхлэв. Монгол Улсад явагд­­сан Ерөнхийлөгчийн бүх сон­гууль Үндсэн хууль болон Ерөн­хийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль, эрх бүхий байгууллагаас гар­гасан журмын дагуу бүх ний­тийн зарчмаар сонгуулийн ма­жоритар системээр явагдсан. Ма­­жоритар системийн гурван гол хувилбарын нэг болох энгийн олон­хийн саналаар сонгох буюу 50%+1 санал гэсэн томъёогоор явагд­даг юм.
 
Ерөнхийлөгчийн сон­гууль бол нэг талаас төрийн тэр­гүүнээ сонгох, нөгөө талаас ир­гэд төрийг удирдах хэрэгт орол­цож байгаа ардчиллын хэл­бэр юм. Сонгогчид хамгийн тү­рүүнд нэр дэвшигчийн уриаг сонирх­дог. Нэр дэвшигчийн уриа бол сонгуулийн сурталчилгааны гол түлхүүр байдаг. Уриа цаг үеэ мэ­дэрч чадсан зөв, оновчтой байх учир­тай. Мөн уриатайгаа нэр дэв­шигч шууд холбогдож байвал сайн. 
 
МАН-аас нэр дэвшигч Б.Бат-Эр­дэнэ “Эвийг эрхэмлэнэ, Зөвийг дэм­жинэ” уриатай оролцсон нь нам­чирхал талцалыг зогсоож, үндэсний эв нэгдлийг сэргээж эв эеийг эрхэмлэн хөгжих ёстой, улс орондоо хэрэгтэй зөв бүхнийг дэмжинэ гэсэн агуулга байсан болов уу. 
 
АН-аас нэр дэвшигч Ц.Элбэгдорж “Ерөнхийлөгчөө дэмжье” уриатай оролцсон нь хоёр нэр дэвшигчээс давуу тал бо­лох ерөнхийлөгч гэдэг статусаа ашиг­ласан. “Ерөнхийлөгч” гэ­дэг гол үгийг өөр дээрээ шууд нааж, хамаатуулах хүчтэй өнцөг хэ­рэглэсэн юм. МАХН-аас нэр дэв­шигч Н.Удвал “Шударга байх­­даа хүчтэй, шударга бусыг өөр­чилнө” гэсэн уриа нь экс тө­рийн тэргүүний “Эвтэй байхдаа хүчтэй” урианы үргэлжлэл бөгөөд шударга бус байдлыг өөрчлөх цаг ирж гэдгийг сануулах зорилго бай­сан болов уу. Нэр дэвшигч сон­гуульд ялалт байгуулахын тулд нэг асуудлыг гол болгон авч үзээд бусдыг нь тойруулан ярих хэ­рэгтэй болдог. 
 
МАН-аас нэр дэв­шигч Б.Бат-Эрдэнэ эв нэгдэл, эх орон юу юунаас чухлыг он­цолж, томоохон ордоос хүртэх аш­гийг иргэддээ жигд хүртээх тал дээр илүү анхаарсан бол АН-аас нэр дэвшигч Ц.Элбэгдорж ав­ли­­гын асуудлыг гол болгон бус­дыг нь тойрч ярив. 
 
МАХН-аас нэр дэвшигч Н.Удвал шударга ёсыг сэргээх, хэлмэгдүүлэлтийг зог­соох талаар голлон ярьж байв. Сонгуулийн хуультай хол­боотойгоор нэр дэвшигчид өөрийн тогтсон цагтай болсон бө­гөөд түүгээрээ дамжуулан сур­тал­чилгаагаа явуулсан. МАН-ын нэр дэвшигчийн “Зөв мэдээ” хө­төл­бөр, АН-ын нэр дэвшигчийн “Эв нэгдэл” хөтөлбөр, МАХН-ын нэр дэвшигчийн “Шударга мэдээ” хө­төлбөрөөр сурталчилгаа олон тү­мэнд хүрч байв. Мэдээллийн хө­төлбөрийг тогтмол хөтлөн хүр­гэх сэтгүүлч маш чухал бө­гөөд түүний дуу хоолой, өөртөө ит­гэлтэй байдал, имиж нь сонгогчдод таалагдах ёстой.
 
Нэр дэвшигч өөрийн мэдээний ца­гаар сөрөг дайралтуудыг хийх нь оновчтой бус байдаг. МАН өөрийн “Зөв мэдээ” хөтөл­бө­рөө­рөө сөрөг мэдээлэл багагүй явуулж байв. Гэтэл Ардчилсан нам сөрөг мэдээллээ цахим ер­төнцөөр эхэлж шидээд, МАХН-ын гэж харагдах ТҮ-9 телевизээр, өөр өнцгөөс эзэн биегүй явуул­сан нь оновчтой байсан байх үн­дэстэй. 
 
Тактикийн хувьд сө­рөг мэдээллүүдийг хариу өгөх бо­ломжгүй сонгуулийн сүүлийн өд­рүүдэд явуулах хандлага байдаг. Сонгуулийн үед үнэн, худал нь мэдэгдэхгүй сөрөг мэдээллүүдээр сонгогчдын тархийг угаагаад нэг­ийгээ бараг л гэмт хэрэгтэн бол­годог ч сонгуулийн маргааш юу ч болоогүй юм шиг таг чи­­мээгүй болчихдог нь шоу байс­ныг харуулна.
 
Халз мэтгэлцээн өмнөх ерөн­хийлөгчийн сонгуулиудыг бод­вол мэтгэлцээн гэхээсээ асуул­­тад ээлжлэн хариулах хэл­бэ­рээр явагдсан. Сонгогчид мэтгэл­цээ­нийг солонгос кино шиг идэвхтэй со­нирхон үзсэнийг сошиал медиа болон судалгааны байгууллагын дүнгээс харж болно. Мэтгэлцээнд илтгэх чадвар, өөртөө итгэлтэй байдал, нүүрний хувирал, нүдний харц, ярианы бүтэц, логик дараалал, ерөнхий мэдлэг гээд бүх л зүйлсийг шинжин харж болдог. 
 
Мэт­гэлцээний өмнө нийгмийн хү­лээлт АН-ын нэр дэвшигчийг илүү байх болов уу гэсэн таамаг байсан ч аварга яван чангарч байгаа уч­раас сонирхолтой шийдэл ха­руулах байх гэж судлаачид үзэж бай­лаа. Сурсан эрдмийг сураар боож болдоггүй гэдэг шиг илтгэх чадвар, нүүрний хувирал, өөртөө итгэлтэй байдал, логик дараалал АН-ын нэр дэвшигчийн хувьд давуутай байв. Харин МАН-ын нэр дэвшигч жишээ баримттай ярих, УИХ-ын гишүүн хүн шиг мэдээлэл сайтай байв. МАХН-ын нэр дэвшигч ногоон торгон дээл, эх хүний эмзэг зөөлөн сэт­гэлээр энгийн яриа үүсгэсэн нь таа­лагдсан болов уу. Гурван нэр дэв­шигч том биш ч багагүй олон ал­даа гаргасныг энд сийрүүлэхээс тат­галзав.
• Цаг хугацааны боломж
• Эдийн засгийн боломж
• Зохион байгуулалтын б­о­ломж
• Хууль эрх зүйн боломж 
• Мэдээллийн хэрэгслүүдийн бо­ломж гэсэн таван боломж нэр дэв­шигчдэд харилцан адилгүй, эрс ял­гаатай байсныг манай суд­лаа­чид санал солилцох явцад нэгд­мэл байрь суурьтай байв. 
 
Сонгуулийн идэвх оролцоо: Сонгуулийн ирц нь сонгогчдын улс төрийн идэвхийг харуулах нэг үзүүлэлт болдог. 1993 оны Ерөн­хийлөгчийн сонгуулиас 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сон­гууль хүртэлх 20 жилд сонгогч­дийн идэвх 40 хувиар унасан бай­на. 
 
Энэ нь нэлээдгүй хүчин зүй­лээс шалтгаалж байгаа ч на­мууд сонгуулийн амлалтаа биелүүл­дэггүй худалч нэртэй, ир­гэд сонгогчдын дунд улааныг ч, цэнхэрийг нь ч сонгосон аль нь ч миний амьдралд өөрч­лөлт авчрахгүй байна гэсэн ханд­лагатай болж төрд итгэх итгэл су­ларсантай холбоотой. 
 
Идэв­хийг сэргээх зорилгоор энэ удаа сонгогч бүрийн нэр дээр урил­га хүргүүлсэн, саналаа өгө­хийг уриалсан рекламыг олон дав­тамж­тайгаар явуулсан, санал өг­сөн иргэн бүрт 1000 төгрөгийн нэг­жийн урамшуулал олгоно гэж зарласан. 
 
Сонгуулийн санал ху­раах өдөр олон нийтийн мэ­дээллийн хэрэгслээр /ТV/ сон­гогчдийн ирцийн талаар тогтмол мэ­дээлэл өгсөн, урлаг, спортын одуу­даар саналаа өгчихлөө, та ч бас саналаа өгөөрэй гэх уриал­га явуулсан ч /АН намын сур­талчилгаанд ажиллсан хүмүүс олонхи нь байв/ эцсийн дүндээ түү­хэндээ хамгийн муу оролцоо буюу нийт сонгогчдын 63,89 хувь энэ удаагийн сонгуульд оролцож са­налаа өглөө. 
 
Энэ нь сонгуулийн суурь зарчмуудыг эргэн харах, санал өгөхөөс татгалзах буюу иргэний үүргээс зайлсхийх Аб­сен­теизм гэх үзэгдлийн эсрэг өөр аргаар тэмцэх шаардлагатай болж байна. СЕХ нь өөрийн чиг үүрэгтээ байнгын ажиллагаатай төрийн байгууллага мөн гэж тодорхойлсон ч сонгуулийн үед л ажилладаг байгууллага болсон нь үнэн. Жишээлбэл, Манай хойд хөрш болон Австралид саналаа өгөө­­гүй иргэдийг торгодог бай­на.
 
Сонгуулийн чөлөөт зарчим: Сон­гуульд оролцох, эс оролцох нь хэний ч дарамт шахалтад орол­гүйгээр саналаа илэрхийлэх, мөн сонгохоос татгалзах зэргээр чө­лөөт зарчим хэрэгждэг. Гэтэл нэр дэвшигчдийн аль нэгийг нь л тэмдэглэ, өөр тэмдэглэгээ хий­вэл санал хүчингүй болно гэж хуульчлаад байгаа нь сонгогч хү­чээр нэг хүний төлөө саналаа өгнө эсвэл хуудсаа хүчингүй болгох бай­далд хүрдэг. Үүнийг өөрчлөх гарц бол саналын хуудасд алийг нь ч дэмжихгүй гэсэн сонголтыг нэмэх шаардлага байна. 
 
Сонгуулийн бүх нийтийн зар­чим: Мэдээж хэрэг бүх хүн сон­гуульд оролцох боломж байхгүй. Мон­гол Улсад сонгох насыг 18 наснаас эхэлнэ гэж Үндсэн хуу­льд заасан. Зарим оронд ту­хайлбал Бразил, Куба, Иранд 16 нас, цөөхөн оронд 19-21 наснаас эхэлдэг. Бид оролцооноос болж насны хязгаарлалтад өөрчлөлт оруулах уу гэдэг асуудал ирээдүйд урган гарахыг үгүйсгэх аргагүй. 
 
Саналаа нууцаар гаргах зар­­­чим: Өндөр настай болон би­­чиг үсэг үл мэддэг хөгжлийн бэрх­шээлтэй иргэд саналаа нуу­цаар гаргах боломж хомс. Тэд­ний ит­гэмж­лэгдсэн хүн өөрийн үзэм­жээр ханддаг нь ажиглалтаар илэр­­сэн. Үүнийг өөрчлөхийн тулд энэ удаагийн саналын хуудас нэр дэв­шигчдийн зураг, хөгжлийн бэрх­шээлтэй буюу хараагүй хү­мүүст зориулж барилл үсгээр са­налын хуудас хэвлэж өөрчлөлт орсон нь сайшаалтай. Гэсэн хэдий ч Баян-Өлгий аймагт зөрчил гарсан тухай мэдээлэл цахим ертөнцөөр зурагтайгаа тарсан нь саналаа нууцаар гаргах зарчим алдагдаж буйг харуулсан юм.
 
Санал тоолох үйл явц: 2012 оны УИХ-ын сонгуулиас өмнөх бүх сонгуульд сонгогчдын өгсөн са­налыг намын төлөөллүүд байл­цаад гараар тоолдог байв. Сана­л тоо­лох үед гэрэл унтарсан, нэг намын төлөөлөл байгаагүй, са­налын хайрцаг авч зугтсан гээд ал­даа дутагдал гарч байсныг за­сах зорилгоор хурдтай, цаг ху­гацаа хэмнэсэн, өндөр тех­ноло­ги ашигласан олон сайн талууд­тай гэх АНУ-аас гаралтай санал тоол­логын автомат машиныг хэрэглэх бо­лоод гурван сонгууль үдлээ. Энэ ма­­шины талаар эерэг сайнаасаа илүү хар муу мэдээллүүд нь дэл­­хий дахинд танил болсон. 
 
Ту­хайлбал, Ж.Бушийн үед автомат машины булхай дуулиан шуугиан тарьж, Б.Обамагийн сонгуулийн үед ч хүчтэй шүүмжлэлүүдийг да­гуулж байв. Нэг талаар өн­дөр өртөгтэй бизнес болж бай­гааг мэргэжилтнүүд онцолж бай­на. Дөрвөн жилийн өмнөх Ерөн­хий­лөгчийн сонгуулийн зардлыг дөрвөн тэрбумаар хийж байсан. Саяын сон­гуулийг 17 тэрбумаар явуулав. СЕХ гол зардал автомат машины засвар гэж тайлбарлав. 
 
АНУ-д ийм төрлийн автомат машин үйлдвэрлэдэг томоохон 10 гаруй компани байдаг. Зарим судлаачид засгийн бүх эрх мэдэл ард түмний гарт байна гэж Үндсэн хуульд заасан ч автомат машины  гарт байгаа талаар мэдээлэв. Яг өнөөд­рийн байдлаар сонгогчдын са­налыг буруу уншсан, нэрийн жаг­саалтаас илүү хүний санал унш­сан, сонгууль эхлэх цагаас өм­нө, хааснаас хойш санал унш­сан байсан гэх мэдээллүүд байгаа ч хараахан батлагдаагүй. 
 
Ард түмний дунд бол эргэлзээ байсаар байна. Учир нь хяналтын тооллогыг СЕХ-ноос зааж өг­сөн хэсгүүд дээр явуулдаг нь хар­далтыг төрүүлэх үндэстэй. Хойшид нийт хэсгийн хороодын 10 хувьд сугалааны зарчмаар хя­налтын тооллого хийж байх нь олон түмний дунд буй хардалтыг арил­гах бас нэгэн хөшүүрэг болох үндэстэй.
 
Монгол Ардын намын хувьд:
 
1. Нэр дэвшигчийг тодруулах про­цесс илүү ардчилалтай явагд­­санаараа онцлогтой. Эв нэгд­лийн элчийг ард олноороо тод­руулах агуулга байв. Олон түм­ний­хээ саналаар гарч ирсэн нэр дэвшигчид хоёр ч удаа са­нал тэнцэж байж нийгмийн олон­хийн танил, харьцангуй нэр цэ­вэр улстөрчийг гаргаж ирсэн нь оновчтой шийдэл байсан бол цаг хугацааны хувьд хожигдож нэр дэвшигчээ тодруулсан байх тал­тай.
 
2. Монгол Ардын нам 2013 оны Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд 1997 оны нэгэн адилаар сөрөг хүчний статустайгаар оролцсон боловч хүчтэй сөрөг хүчнийхээ имижийг илэрхийлж чадаагүйгээрээ 1997 оноос ялгарна. 
 
3. Сөрөг хүчин ямагт алдаан дээрээ нэгдэж, илүү ойлголцож, хүчтэй ажилладаг. Монгол Ар­дын намд энэ зарчим бүр сайн үйл­чилдэг. Гэвч энэ удаа нэгдэж ча­даагүй. Намын томоохон ли­дерүүд огт үзэгдээгүй, дэмжиж үг хэлээгүй зэрэг нь нэгдмэл биш байсныг харуулж байна. Ерөн­хийлөгчид нэр дэвшигч хэдийгээр өм­нөх стандарт бус Засгийн га­зар, Оюутолгойн асуудалд шүүмж­лэлтэй ханддаг байсан нь дэм­жихгүй шалтаг болжээ. Энэ мэт үйлд­лүүдээс болж намын жирийн ги­шүүд, дэмжигчдийн урам зориг суларс­ныг саяхан болсон намын их хурлын үеэр төлөөлөгчид шүүмж­лэлтэй хандаж байв.
 
4. Нэр дэвшигчийн мөрийн хө­төлбөр бол улс орныг удирдах бод­лого байдаг. Сонгогчид ми­ний төлөө, үр хүүхдийн минь ирээ­дүйн төлөө, улс орныхоо сайн сайх­ны төлөө юу хийх гэж байна вэ гэдгийг хамгийн түрүүнд олж ха­раад мөрийн хөтөлбөрийн харь­цуулалт хийх хэрэгтэй. Мөрийн хө­төлбөр дээр бичсэн зүйлийг нь ирэх дөрвөн жилд шахаж шаардах эрх бас сонгогчдод бий. МАН-ын нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөр хэлбэр хийцийн хувьд ч, хийх ажлын хувьд ч илүүрхэх зүйл харагдсангүй. 
 
5. Нэр дэвшигчийг хувь хүнийх нь зүгээс олон түмэн /сонгогчид/ дэмжих хандлага илүү байсан ч түүнийг “Бодит санал” болгох тал дээр оновчтой шийдэл харагд­сан­гүй. Өөрөөр хэлбэл, сонгогчид ямар нэгэн философид итгэн са­налаа өгөх хэрэгтэй болдог бөгөөд олон түмний дэмжлэгийг “Бодит са­нал” болгох нь ямагт чухал байдаг. Хүмүүс гар бариад, зураг татуулаад байгаа нь дэмжлэг мөн ч саналаа өгөх шийдвэр биш юм.
 
6. Нэр дэвшигч ийм учраас сонгогдох ёстой гэдэг шалтгааныг тодорхой дурьдах ёстой байдаг. Үүнийг зорилтот бүлэг рүү чиг­лүүлэх нь илүү үр дүнтэй. Жишээ нь, оюутан залуучууд 70 мянга дээр санал өгөх нь тодорхой бай­сан бол нөгөө талаас улсын их дээд сургуулийн төлбөрийг төр ха­риуцна, харин элсэн суралцагч нь хамгийн өндөр оноо авсан байх, суралцах хугацаандаа ам­жилттай дүн үзүүлэх ёстой гэдэг шал­гуурыг тодорхой тавиад бүх оюутнуудтай гэрээ хийчих бо­ломж байсан. 
 
7. Залуучуудын хүсэл мөрөөд­лийг ойлгох, тэдэнтэй ажиллах ар­га барилдаа бодлогын өөрч­лөлт авчрах зайлшгүй шаард­лага байгааг харууллаа. Like хөдөл­гөөн бол залуусыг хүчтэй нэгт­гээ­гүй ч тараагаагүй юм. Ца­хим ер­төнцийн нөлөөлөл дараа дараа­гийн сонгуульд улам л хүчтэй бол­но.
 
8. Сонгуулийн кампанийн стра­теги, тактик тодорхой бус. Өөрөөр хэлбэл, сурталчилгаа гал унт­раах маягаар, нэгэн хэвийн үл­бэгэр үргэлжилсээр өндөрлөсөн. Сон­гогчдод хүрэх эхний материал маш чухал байдаг.   
 
9. Сонгуулийн PR-ийн баг бол өөрийн нэр дэвшигчийнхээ сөрөг мэдээлэлд үндэслэлтэй няцаалт хийх, хэрвээ нэр дэвшигч алдаа гар­гавал түүнийг баллуурдах үүрэг­тэй ажилладаг. Жишээ нь: “Нэр цэвэр, Гар цэвэр” гэж хэ­лэнгүүт нөгөө талаас “Цус цэ­вэр” гээд эсрэг тал мушгиж, илт хагаралдуулах мессэж ши­дэж, хүчтэй шуугиулж байхад оновч­той хариулт өгч чадахгүй явсаар өндөрлөсөн. Ер нь гар, хөл, зүрх гэх мэт биеийн эрхтнийг оролцуулах нь оновчтой биш нь харагдлаа. “Нэр цэвэр, Сэтгэл цэвэр, Үйлс цэвэр” 
 
10. Харин сонгуулийн хаалтын ар­га хэмжээ шинэлэг агуулгатай, боломжийн сайн болсон. 
2001 оны Ерөнхийлөгчийн сон­гуулиас хойших бүхий л улс төрийн сонгуульд оролцож яв­сан судлаачийн нүдээр энэ оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дээрх бяцхан дүгнэлтийг 2013 оны сүүлчийн өдрүүдэд та бү­хэн­дээ хүргэж, санал солилцож бай­на. Ирэх 2014 онд сүлдэндээ морь­той, сэтгэлдээ галтай мон­гол­чуудын минь буян заяа дэл­гэ­рэх болтугай.
 
Улс төр судлаач, “Политика” холбооны  тэргүүн Ж.МӨНХЖАРГАЛ