сонин mn
Сэтгэгдэл (11)
Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, “Монгол Цэргийн нэгдсэн холбоо” ТББ хамтарч “Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдал: Хүн амын оюуны дархлааны асуудал” сэдэвт эрдэм шинжилгээний бага хурлыг зохион байгуулсан билээ. Бид уг хуралд хэлэлцүүлсэн илтгэлүүдээс доктор, профессор Б.Галиндэвийн илтгэлээс тоймлон хүргэж байна.
 
Улс орнуудын харилцаа даяаршиж байгаагаас үүдэлтэйгээр өнөө цагийн аль ч улс орны үндэсний аюулгүй байдал олон зүйлээс хамааралтай болжээ. Монгол Улс эдийн засаг, улс төр, газар нутаг, эрүүл мэнд, хүн амын удмын сангийн зэрэг аюулгүй байдлаа хангахын зэрэгцээгээр бүх аюулгүй байдлын үндэс болсон хүн ардын оюун санааны аюулгүй байдлын дархлааны асуудлыг тал бүрээр хэлэлцэж, шинжлэх ухааны үндэстэй боловсруулах зүй ёсны шаардлага тулгарч байгаа нь дараах учир шалтгаантай.
 
Нэгд. Манай хүн амын 70 орчим хувийг амьдралын олон талт туршлага эзэмшиж амжаагүй, оюун санаа, үзэл бодлын тогтсон нэг чиг баримжаа, төлөвшил олж чадаагүй хүүхэд, өсвөр үеийнхэн, залуучууд эзэлж байна.
Хоёрт. Даяаршиж байгаа дэлхийн хөгжил, хөдөлгөөний хандлагад өртөж байгаа залуучуудын тухайд ажил, амьдралынхаа чиг замыг сонгох сонголт өргөсөж байгаагийн улмаас эх оронч үзэл итгэл, төлөвшлийн эрч хүч суларч саармагжих хандлагатай боллоо.
Гуравт. Зах зээлийн тогтолцооны үед материаллаг хэрэглээг өнөөгийн монгол хүн илүүтэй эрхэмлэн амьдардаг болов. Ийм үед олон түмний дотор ялангуяа залуу үеийнхний нэг хэсэг эд хэрэглэгдэхүүний хувьд л элбэг хангалуун амьдарч байвал хаа ч яах вэ гэсэн үзэл итгэл үнэмшилтэй болж байгаа нь ажиглагдах боллоо. Үндэсний аюулгүй байдлын оюун санааны дархлааны дотор нийгмийн ёс суртахууны төлөв байдал, үнэлэмж, сонголтын чиг хандлага онцгой байр эзэлдэг.
 
Хувь бие хүнээс эхлээд бүхэл нийгмийг бүрдүүлж байгаа хүмүүсийн зан үйлдлийн сонголтоос ардчилагдаж байгаа манай нийгмийн оршин тогтнож, хөгжин дэвжих үйл явц бүх л талаараа шалтгаалдаг болохыг өнгөрсөн 30 орчим жилийн нийгмийн өөрчлөлтийн туршлага харууллаа. 1990-ээд оноос эхэлсэн нийгмийн шинэчлэлийн явцад хуучин “соц” тогтолцооны үеийн ёс суртахууны үнэлэмжүүд ажиллахаа больж, ардчилсан нийгмийн эрх чөлөө, тэгш эрх, шударга ёс, хүнлэг энэрэнгүй сэтгэл, нэр төр гэх мэт үнэт зүйл өнөөгийн шинэчлэлт өөрчлөлтийн үеийн Монгол хүний зан үйлдлийг зохицуулах ёс суртахууны үнэлэмжүүд болж төлөвшин бүрэлдэж, олон түмний оюун санаанд сууж, дадал зуршил болж хараахан чадаагүй байна.
 
Хувь бие хүн, нийгмийн нийтлэгүүдийн ёс суртахууны шинж төлөвөөс нийгмийн ардчиллын төгөлдөржилт, шударга нийгмийг цогцлон бүтээх үйл явц бүхэлдээ шалтгаалдгийг Монголын нийгмийн өөрчлөлтийн өнгөрсөн жилүүдийн туршлага харууллаа. Мөн энэ хугацаанд гарч байсан хулгай, дээрэм, залилан, авлига, албан тушаалын эрх мэдлээ хэтрүүлсэн гажиг зэрэг бүх л сөрөг үзэгдлүүд хүмүүсийн зан авирын илрэл болдог ёс суртахууны алдралтай холбоотой байсныг үгүйсгэх аргагүй.
1992 онд батлагдсан Монгол Улсын Үндсэн хуулиар манай иргэдийн улс төр, нийгэм, эдийн засаг, соёлын эрх, үүргүүдийг орчин үеийн хүн төрөлхтний амьдралын нийтлэг жишигт нийцүүлэн тодорхойлж хуульчилсан билээ. Ийнхүү Монгол Улсын иргэд улс төр, эдийн засаг, нийгэм, соёлын хүрээнд үйлдэх бүх л зан үйлдлээ өөрөө сонгож сайн дураараа хийх өргөн боломжтой болсон юм. Үзэл суртал, нэг намын шахалт дарамтаас ангижирсан өнөөгийн Монгол хүн өөрсдийнхөө төлөөлөлд итгэл хүлээлгэж, өөрсдөө төр засгаа сонгон байгуулах улс төрийн өргөн эрхтэй болсон билээ. Нөгөө талаар иргэн бүр бусдад, цаашлаад нийгэмдээ хор аюул учруулах сонголт хийхгүй байх эрх зүйн ба ёс суртахууны үүрэг хүлээсэн юм. Ардчилсан тогтолцоо руу шилжсэнээр Монгол Улсын иргэд олон нийтээрээ сонгож байгуулсан УИХ-аасаа батлан гаргадаг, ард нийтээр, үгүйдээ олонх нь хүлээн зөвшөөрч хэрэгжүүлж байгаа төрийн хуулиас өөр гаднаас дарамталж, зан үйлдлийн хэм хэмжээ тулгаж үйлдэл хийлгүүлэх албадлагагүй болсон. Ийнхүү Монгол хүн бүрэн эрх чөлөөт иргэн болсонд эргэлзэх юмгүй болов.
 
 
Нийгмийн ардчиллын эхний жилүүдэд зохиогдон мөрдөгдөж эхэлсэн хуулиуд юуны өмнө нийгмийн баялаг, эрх мэдлийг зохистой хуваарилахад чиглэх ёстой байжээ. Эндээс л ардчилсан нийгмийн шударга ёсны хэрэгжилт эхлэх учиртай байв. Нийгмийн шударга ёсны хэрэгжилт зөв зохиогдсон хуулиудаа биелүүлэхээр л бодит ажил хэрэг болдгийг ардчилсан улс орнуудын туршлага баталжээ.
 
 
 
Харин 1990-ээд оноос эхэлсэн манай нийгмийн өөрчлөлтүүд өмч хувьчлах үйл явцаасаа эхлээд нийгмийн цөөнх хэсгийн эрх ашгийг эрхэмлэсэн, эрх мэдлийн хуваарилалт гажиж, мөнгөтэй цөөнхийн гарт улсын эрх мэдэл төвлөрч, ардчилсан сонгууль маань завхарч мөнгөний сонгууль болж, нийгмийн баялгийг шударга бус хуваарилсны улмаас өнөөгийн ядуурал эхлэлтэй болжээ гэж дүгнэж болохоор байгаа юм. Байгалийн нөөц, баялгаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, бүх нийтээр тэгш хүртээмжтэй хуваарилахыг Монголын олон нийт хүсэн хүлээдэг. УИХ-аар баталсан ашигт малтмалын орд газруудыг хуваарилах хуулиуд алдаатай, хий цоорхой ихтэй байсныг уул уурхайн өнөөгийн өрнөл, эзэмшлийн хожмын амьдрал батлан харууллаа. Байгалийн баялагтай, 70 орчим сая малтай, өргөн уудам газар нутагтай, 3-хан сая хүн амтай Монгол орон 30 жилийн дотор ядуурлаасаа салж чадахгүй байгаа өнөөгийн манай нийгмийн амьдрал үүний бэлээхэн жишээ юм.
 
Монголын олон нийт сонгож байгуулсан төр засгаа хүндэтгэж итгэхээ больсон улс төрийн үйл явц олон жил үргэлжлэв. Улс төрчдийн нэр хүндийн уналт нь эцэстээ сонгогч олон түмний итгэл найдварыг хүлээж сонгогдсон төр, засгийн эрх мэдэлтнүүд нийгмийн орлого, баялгийг дахин хуваарилахдаа нийгмийн шударга ёсны зарчмыг ноцтой зөрчиж байсантай л холбоотой. Нийгмийн зохион байгуулалтын гол зарчим болдог шударга ёсыг хөсөрдүүлж байгаа тохиолдлуудыг сонгогч олон түмэн үл тэсвэрлэж байсан учраас л улс төрийн тоггворгүй байдал үүсэж сүүлийн 30 жилд Засгийн газар дунджаар 1,8-2,5 жил тутамд огцорч байв.
Нийгмийн шударга ёсны хуваарилалтыг хянаж, үнэн зөвийг нь тогтоож байх ёстой манай шүүхийн институци ардчилсан тогтолцооны төлөвшлийн эхний жилүүдэд олон түмний итгэл хүлээхээр ажиллаж чадсангүй гэдэг нь нэлээд хожим, барагцаалбал 2019 оноос л илт ойлгогдож эхлээд байна.
 
 
 
Нийгмийн ёс суртахуун-сэтгэл зүйн шинжтэй энэ үзэгдлийн үр дагавар болсон бусдаас хожих хомхой ховдог сэтгэл, оюун санааны бодомж, асуудал шийдэх гаргалгаа нь эрх мэдэлтэй эрхмүүдийн зарим хэсгийн сэтгэл, оюун ухаанд гүн суучихсан болох нь Монголын нийгмийн авлигын индекс буурахгүй байгаа үзүүлэлтээр нотлогдож байна.
 
 
Нийгмийн шударга ёсны ийм зохисгүй дахин хуваарилалт цаашлаад улс орны эдийн засгийн сэргэлтээс хойш татаж, баян, хоосны ялгааг улам бүр лавшруулсан үйлдэл болж байгаа юм. Ардчилал, зах зээлийн тогтолцоо руу шилжиж байгаа энэ он жилүүдэд цогцлон бүтээхээр зорьж байгаа нийгмийн маань гол ялгагдах шинж хандлага болдог өрсөлдөөний улмаас хүн амын дунд амиа бодох үзэл, итгэл өргөн тархаж, тэдний амьдралын гол хөтөч-үзэл санаа болоод байна. Хувийн эрх чөлөө, хувийн өмчийг гол эрхэмлэлээ болгодог барууны либерал үзлийг манай иргэдийн олонх нь материаллаг амьдралын хувьд ямар ч аргаар хамаагүй өмч хөрөнгөтэй болох, танин мэдэхүйн хүрээнд бол эрх чөлөөг дур зоргоороо авирлах үзэл баримжаа гэж ойлгож ухаарсан байна гэсэн дүгнэлт ч хийж болохоор дүр зураг нийгмийн амьдралын алхам бүрд ажиглагдаж, мэдрэгдэх болжээ. Манай иргэдийн дийлэнх олонхын оюун санааг эзэмдээд байгаа улс нийгмээ хохироож байж өөрөө, гэр бүл, хамаатан саднаа элбэг хангалуун амьдруулах гэсэн аминч үзэл, хомхой сэтгэл нь эцэстээ ардчилсан нийгмийн өөрийнх нь амьдрах арга болдог нийгмийн шударга ёсны үзэл санаа, туйлын зорилготой мөргөлддөг. Нийгмийн шударга ёсны гол зарчим ноцтой зөрчигдөж үнэт чанараа алдаад байгаа учраас ардчилал, зах зээлийн тогтолцоо руу шилжсэн он жилүүдэд үнэнч шударга хөдөлмөрийн үнэ цэн ч ихэд уналаа.
 
Ёс суртахууны илрэл зан авирын үйлдэл бол оюун санаа, сэтгэл мэдрэмжийн хамтын үйлдлийн үр дүн болдог. Оюун сэтгэлдээ төсөөлөгдөж бодогдож, дүгнэж цэгнэж байгаа санаагаа хүн тодорхой зан авираар гаргаж үйлддэг. Энэ зан авир бол хүний сэтгэл ханамж, дур таашаалын эсхүл сэтгэлийн гэмшил, буруутгал шаналгааны үндсэн дээр төрөн гарч үйлдэгддэг. Ингэхлээр хүн оюун санаандаа төрж бий болсон төсөөлөл, бодол санаагаа зан авираараа илэрхийлдэг. Энэ зан авирын үйл нь сайн дураараа сонгон авч байгаа, нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдсөн, бусдад ач тус үзүүлэх, ядахдаа гэм хортойгоор нөлөөлдөггүй, нийтлэг хэм хэмжээ, зарчимд захирагдаж байна уу? Эсхүл бусдын амь нас, эд хөрөнгө, нэр хүндэд хохирол учруулах дур зоргын авирлал байна уу? гэдгийг нь ёс суртахууны талаас нь хэлэлцэж хэмжүүр тавьдаг. Ямар ч хүний ёс суртахууны дүр төрх бол тухайн иргэний өөрийнх нь дотоод сэтгэл, оюун ухаанд боловсорч цэгнэгдсэн бодол, шийдлийн илрэл байдаг. Шударга, энэрэнгүй, эрх чөлөөт нийгмийн ёс суртахууны үнэлэмж, зарчим, хэм хэмжээг хэлбэрэлгүй сахиж, ардчилсан ёс суртахууны үнэлэмжүүдийг иргэн бүр сэтгэл санаандаа хоногшуулж, зан үйлдлийнхээ дүрэм болгох туйлын зорилго хэрэгцээ манай нийгэмд чухалчлагдаж байна.
 
 
Иргэд ёс зүйн өргөн боловсрол эзэмшиж, өөрсдийнхөө зан үйлдэлд хэрэгтэй цагт нь ёс суртахууны хориг тавьж, хэмжүүр тогтоож хэвшсэн, төр, засгийн бүх шатны эрх мэдэлтнүүд чөлөөт нийгмийн ёс суртахууны үнэлэмжүүдийг эрхэмлэж, түүний зарчим, хэм, хэмжээнүүдийг хэлбэрэлтгүй сахин хэрэгжүүлдэг, ёс суртахууны чансаатай болсон нийгэмд ёс суртахууны институци зохих ёсоор ажилладаг боллоо гэж үздэг.
 
 
 
Ийнхүү бүхэлд нь дүгнэж үзвэл, 1992 онд Монгол Улс шинэ үндсэн хуулиа батлан гаргаснаар иргэд нийгэм-улс төр, эдийн засаг, соёлын хүрээний өргөн сонголт хийж эрх нь бүрэн хуульчлагдсан. Сонголт хийх өргөн эрхээр хангагдсан эрх чөлөөт Монгол хүн нийгмийн болон хувийнхаа амьдралын хүрээнд зан үйлдлээ сайн дураараа сонгох эрхтэй болсноор ёс суртахууны хариуцлагыг илүүтэй эрхэмлэх шаардлагатай болов. Нийгмийн баялаг, орлогыг олон нийтийг хохироохгүйгээр дахин хуваарилах хууль эрхийн ба ёс суртахууны үүрэгтэй болсон шийдвэр гаргах түвшний эрх мэдэлтнүүд энэ хуваарилалтынхаа төлөө хариуцлага хүлээж нийгмийн шударга ёсны зохион байгуулалтыг бүтээдэг. Нийгмийн баялаг, орлого, эрх мэдлийн шударга хуваарилалтаас нийгэм, улс төрийн тогтвортой байдал хамаарна. Нийт иргэдийн зан үйлдлийн дотоод зохицуулагч, зохисгүй үйлдлийн сэтгэлийн хориг болж үйлчилдэг нийгмийн ёс суртахууны институцийн төлөвшлөөс ардчилсан нийгмийн хөгжил, дэвшлийн хувь заяа шалтгаалдаг.
 
 
 
Эх сурвалж: "Соёмбо" сонин