sonin.mn
Сэтгэгдэл (0)
Дархан аварга Б.Түвдэндоржийн мэндэлсний 100 жилийн ойд
 
Дурсамж
 
 
Бадамдоригийн Түвдэндорж аваргыг манай Бургалтайхан Сэлэнгэ, Баруунбүрэн сум| сайн таньдаг байлаа. Түшээтхан аймгийн Ахай гүний хошуу бол  түүний төрсөн нутаг бөгөөд тус хошуу Сэлэнгэ мөрний баруун гарын хамгийн адгийн хошуу гэж түүхэнд оржээ. Адгийн гэдэг нь эцсийн, захын гэх утга агуулж буй аж. Тэр үед Сэлэнгэ, Булган аймаг ч, Баруунбүрэн, Сэлэнгэбүрэн сум ч үүсээгүй байсан цаг.
 
 1938 онд бий болсон Булган аймгийн Сэлэнгэбүрэн сум |Өнөөгийн Хангал сум|, манай Баруунбүрэнтэй залгаа, Бүрэнгийн нурууны ар, өвөрт Сэлэнгэ мөрний хоёр эрэгт оршдог байсан тул түүний  эцэг Бадамдориг, эх Сэрээнэн нарыг ч манай Бургалтайн хуучны хөгшчүүл сайн мэддэг байсан юм. Баруунбүрэн, Сэлэнгэбүрэн хоёр, нэг Булганы харъяанд, нэг Сэлэнгийн харъяанд байсан тул бид нийлэхэд нь нэг аймаг болж, салахад нь өөр аймгийнх болж байсан ч сайн танилууд бол хэвээрээ, аймаг сум салж, нийлэх нь жирийн олонд бараг мэдрэгддэггүй шахам байлаа.
 
Түвдэндорж хэзээний л манай нутгийнхан Дайпын Санзай, бошиг Цэрэндорж, ногоон Сэрээнэн, Га Дагвадорж болон манайхнаар ирсээр бид гэмгүй сайн танилцсан билээ. Тэр үед Баруунбүрэн |Бургалтай| Булганы харъяанд байсан тул бид нэг аймгийн зэргэлдээ сумынхан байлаа. Тэрээр анх удаа арвантавтайдаа  нутагтаа овооны наадамд барилдаж нэртэй сайн бөхчүүдийг давж түрүүлсэн нь бөх болох цаашдын замд урам зориг нэмсэн нь дамжиггүй. Цэл залуухан Түвдэндорж хотод цэрэгт явахын өмнө Сэлэнгэбүрэнгийн бирваазад |Перевоз буюу шилжүүлэн зөөх гэсэн утга бүхий орос үг монголжоод бирвааз болоод явж буй хэрэг|  ачигч хийдэг, олны дундаас нэг л онцгой содон харагддаг, ер нь л эр хүнд байх ёстой бүхнийг бие, сэтгэлдээ шингээсэн цогтой, нүнжигтэй сайхан эр байлаа.
 
Хааяа Бургалтайгаар миний нөхөр шатан хөлт хэмээх Найдансүрэн, нутгийн олон ногоон Сэрээнэн, Дайпын Санзай гуай нарынхаар ирэхдээ адуу малын наймаа хийдэг,  хааяа бас тэд нийлээд даалуу тоглодог байсан юм. Надаас нэг дүү, луу жилтэй л байсан юм уу даа. |Тэр үеийн Сэлэнгэбүрэн сумын бөх Сэрээгийн Гүржав заан, Түвдэндорж аварга нарын 100 насны ой 2016 онд тохиож буйгаас үзэхэд Түвдэндорж луу жилтэй гэдэг нь зөв болж буй юм. Н.Б|
 
Түвдэндорж анх цэрэгт татагдан Улаанбаатарт очсоныхоо дараа 1939 онд Ардын хувьсгалын 18 жилийн ойгоор хорин гурван настай цэрэг улсын наадамд барилдан олны танил болсон гэдэг юм билээ.
 
Долоогийн даваанд Сэлэнгэ мөрний эрэгт Сэлэнгэбүрэн сумтай зэргэлдээ орших Цагааннуур сумын харъяат боохой хэмээх Д. Данзан арслан улсын цолгүй залуу цэрэг доороос гарч ирсэнийг амлан авч тунаанаас гарган, дөрөвт үлдээсэн аж. Нас ахиж явсан Данзан арслан тэр үед Түвдэндоржийг танихаар барахгүй наадамд дагуулж ирсэн байх.
 
Түвдэндоржийг  наймын даваанд амалсангүй Архангайн Төрбат арслантай тунан үлдэж барилдаад давж, үзүүрт Завханы урт гарт хэмээх Лхагватай барилдан түрүүлж байжээ. Цолгүй цэрэг Түвдэндорж шууд улсын арслан болсон нь урд өмнө иймийг үзээгүй тэр үеийнхныг харин ч нэг оволзуулсан, нэг хэсэгтээ л түүний тухай хот, хөдөөгүй шагшин магтацгааж байлаа.
 
 Тэр жилдээ билүү, Даш гэдэг бүсгүйтэй гэрлэсэн байх. Даш тэр үед ид залуу, их  царайлаг сайхан бүсгүй байсан, дараа жилийнх нь улсын наадмаар Түвдэндорж аварга болж тэр хоёрыг ижил зүсмийн морьдтой үнэхээр сайхан хос цуг явж байхыг холоос нэг удаа харсанаа санаж байна. Мөн ч гоё хүмүүс байсан юмдаг. Тэр үед Түвдэндорж маань шинэхэн аварга болчихсон нэр алдар нь мандаж хаа, явсан газар нь хүмүүс шавж байсан үе болохоор бидэнд уулзалдах боломж байсангүй.
 
 
Түвдэндорж холоос харахад их сүртэй өндөр том боловч ойртоод очиход тийм ч их өндөр бус, ярихад хөгжилтэй, бяр чадалтай, улсын том бөх хүн гэхэд их энгийн, элдэв дээдийн зангүй, хүнтэй амархан танилцаж нөхөрлөдөг, ёс жудагтай, их итгэмтгий бас гэнэндүү эр хүн байсан. Нэг удаа тоглоомын мөрийд авсан мал нь буруу замынх байж таараад ял авсан ч удаагүй 1951 онд Ардын хувьсгалын 30 жилийн ойн өмнөхөн маршал Чойбалсангийн өршөөлөөр гарч улсын наадамд ирж барилдаад Цагаан-Үүрийн |Хөвсгөлийн| Цэвээнравдан аварга болж Түвдэндорж үзүүрлэсэн юмдаг.
 
Түүнээс хойш Түвдэндорж хотыг хүн болж түүнтэй бид уулзалдсангүй, лавтай гурав дөрөв түрүүлсэн байх. Тэрээр монгол бөхийн төлөө өөрийн хүч чадал, олон жилийн хичээл зүтгэлээрээ алдар нэрээ эргүүлэн олж ард олондоо хүндлэгдэн, БНМАУ-ын үндэсний бөхийн ууган гавъяат мастер болж монгол бөхийн шавхагдашгүй их өв, ёс жудгийг өсвөр үедээ зааж сургаснаар үндэсний бөхийн уламжлалыг залуу хойч үедээ өртөөлөн залгуулсан сурган хүмүүжүүлэгч байлаа. Дархан  аварга Түвдэндорж амьдралынхаа сүүлчийн хорь шахам |1958-1986 Н.Б| жилийг үндэсний бөхийн багш, дасгалжуулагчаар ажиллаж байв.
 
Түвдэндорж бол малчин бидний хувьд улсын том цолтой ч, цолгүй ч жинхэнэ хөдөөгийн ахуй амьдрал дундаас өөрийн хүч чадлаар цойлон гарсан  монгол эр, уран сайхан бие бялдарыг гайхуулахаар цэвэрхэн төрсөн хүчтэн байлаа. Нэгэн үед идэр залуу явсан Түвдэндорж миний нөхрийг сайн танидаг, манайхаар ирдэг байсан тул манай гэр бүл улсын дархан аваргатай бус, хөдөөгийн залуу Түвдэндоржтой сайхан танилцаж үерхэж явах хувь заяа тохиосон билээ. 
 
 Түвдэндоржийнх олон хүүхэдтэй сайхан айл болсон лав л миний мэдэх хоёр хүүтэй, охинтой байсан юмдаг. Том хүү нь Дагвачимэд, бага нь Нацагдорж, охин нь Отгончулуун  гэдэг байсан шиг санагдаж байна. Том хүү Дагвачимэд нь элдэв хэрэгт төвөгт орж, хэл ам таталж эцэг, эхийгээ зовоосоор далаад оны эцсээр Зүүнхараад хүмүүжиж байсныг нутгийнхан нь мэддэг юм билээ. Аварга Зүүнхараад байсхийгээд л очиж хүүгээ эргэдэг байсан гэж тэндхийнхэн ярьдаг юм. Бага хүү Нацагдорж нь Баянхошуунд амьдарч байсан гэж ярьдаг. Энэ сайхан хүн “үхтэл үр харам” гэж орон шоронд орж, ажил амьдрал нь тааруу байсан хүүгээ гэсээр яваад л наяад оны дундуур |1986 .НБ| хорвоог орхисон гэж сонссон доо.
 
Түвдэндоржийн төрсөн ганц дүү Бадамдоригийн Цэрэндорж нутаг орондоо мөн гайгүй сайн барилддаг хүн байлаа. Барилдаж байгаад бэртэл авч гараа гэмтээсэн тул  дахин барилдаагүй юм гэнэ лээ. Цэрэндорж бол их нөхөрсөг, хэн хүнгүй тусч, хаа л бол хаа явж байдаг хүн байсан. Ивэнд |Сэлэнгэ Баруунбүрэн| Рэнцэнгийн Сосорын охин Цэндтэй гэрлэн амьдарч байсан тухай үүнийг бичигч миний бие, миний аав Сэлэнгэ аймгийн Баруунбүрэн сумын уугуул Лувсанцэрэнгийн Найдансүрэн, ээж Бадамын Жамсранжав нар амьд сэрүүн байхдаа дурсан ярьдаг байсныг дурсан өгүүлж буй нь энэ юм.   
 
Дашрамд их аваргын төрсөн дүү Цэрэндоржийн охин Оюунчимэг тавь шахсан хойноо тохиолдлоор хүндийг өргөж байгаад энэ спортын шигшээ багийн тамирчин болж өөрийн нас, жингийн ангилалдаа Азийн аварга, Дэлхийн хошой аварга улмаар 2016 онд Германд болсон мастеруудын дэлхийн аваргын мөнгөн медаль авсан тухайгаа ТВ-д ярилцлага өгч байлаа. Удам дагасан хүч чадалтай энэ гайхамшигт бүсгүй Улаанбаатарт гэр бүлийн хамт амьдарч байна. Түвдэндорж аваргын нэр хүнд, барилдаж явсан үүх түүх, түүний амжилт нь бөхд дуртай монгол түмний  өмч болсон тул энэ тухай миний нуршин  өгүүлэх нь илүүц буйзаа.
 
 Түүний охин Т.Отгончулууны нэгэнтээ хэлснээр төрийнхөө наадамд долоон удаа түрүүлж, хоёр удаа үзүүрлэсэн Түвдэндорж аваргын үндэсний бөхд гаргасан болон түүний шавь нарынх нь чөлөөт бөх, самбо бөхөөр олимп, дэлхийн аварга, олон улсын тэмцээнүүдэд гаргасан амжилтыг төр засаг өндрөөр үнэлэн, түмэн олон их аваргаараа бахархаж, төрж өссөн орон нутагт нь хөшөө дурсгалыг босгон, нэр алдрыг нь мандуулж,100 насных нь ойг улс даяар тэмдэглэж буй энэ сайн үйл явдлыг тохиолдуулан хүчит бөхчүүд маань барилдаж бөхд дуртай монголчуудын баяр болж байна.
 
 Сайн хүн үйлсээрээ, сайхан цэцэг өнгөөрөө... гэж монголчуудын сэтгэл зүрхэнд мөнхөрсөн түүний араас жирийн малчин миний аав ээжийн тэртээ дээр өгүүлснийг Их аваргынхаа мэндэлсний зуун жилийнх нь ойгоор уншигч Танаа дурсамж болгон хүргэж  буй  нь энэ юм шүү.
 
  Найдансүрэнгийн Бадарч