Ардчилал, хүний эрхийг дээдлэн ярих болсон одоо үед түүнийг зөвөөр ойлгох, зөв хэрэгжүүлэх явдал нэн чухал байгаа юм. Түүнчлэн одоогийн Монгол Улс дахь ардчиллын хөгжлийн уг сурвалж юу болох, Монголд ардчиллын уламжлал ямар хэлбэртэй байсныг судлах явдал онол практикийн ач холбогдолтой билээ.
Социализмын үеийг саявтар туулсан монголчууд, ялангуяа ахмад үе энэхүү нийгмийн үнэт зүйлийг хүндэтгэх хандлага байдгийг хуучныг санагалзлаа, хуучныг баримтлагч гэж нэрлэх нь зохимжгүйтэй нэгэн адил ардчиллын үнэт зүйлийг олж мэдэрсэн, ардчиллын нөхцөлд 30 жил амьдарсан монголчуудад, ялангуяа залуучуудад социализм хамгийн сайхан нийгэм байсан гэх нь бас л ойлгомжгүй байх биз ээ.
Харин ардчилал Монголд тун саяхнаас цэцэглэн дэлгэрч байна гэх буюу 1990 оноос л монголчууд колоничлол, дарангуйллын түнэр харанхуйгаас сая нэг мултарсан мэт бичиж ярих нь хүмүүст итгэл өгөхгүй байгаа боловч ийм “тархи угаалт” хэр хэмжээнээс хэтэрч байгаа нь нууц биш юм.
Хүн төрөлхтний түүхэнд ардчиллын тухай сайхан хүсэл мөрөөдөл, онол олон бий, гэвч төгс сайхан ардчилал тэнд байна гэж хэлэхэд бас хэцүү байдаг билээ.
Улс орнууд түүхэн уламжлал, гадаад хүрээлэл, нөхцөл, улс орон нэг бүрийн өвөрмөц онцлогтой холбоотойгоор ардчиллыг хэрэгжүүлж байдаг. Ардчилал нь “Ард түмний засаглал бөгөөд ард түмэн дээд эрхийг барьж өөрсдөө түүнийг шууд буюу эсвэл чөлөөт сонгуулийн системийн дагуу сонгогдсон төлөөлөгчдөөрөө дамжуулан энэхүү эрхийг эдлэхийг хэлнэ” гэж тайлбар тольд бичсэн байдаг. Абрахам Линкольны хэлсэнчлэн ардчилал нь “Ард түмний өөрсдийнх нь удирдсан, ард түмний төлөө” Засгийн газар юм. Америкийн мэдээллийн агентлагийн бэлтгэсэн “Ардчилал гэж юу вэ” (–УБ, 1991) хэмээх алдартай номд энэ тухай бичсэний хамт ардчиллын гол тулгуур баганууд бол ард түмний бүрэн эрх, удирдуулж байгаа хүнийхээ итгэл найдварыг хүлээсэн Засгийн газар, олонхын засаглал, цөөнхийн эрх, хүний үндсэн эрхийг баталгаатай болгох, чөлөөтэй бөгөөд шударга сонгууль, хуулийн өмнө адил тэгш байх, шүүх ажиллагааг зохих ёсоор явуулах, засгийн эрх мэдлийг үндсэн хуулиар хязгаарлах, нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн олон ургальч байдал, хүлээцтэй хандах, хамтран ажиллах, харилцан буулт хийх зэрэг болно (т.6) гэж тодорхойлжээ. Социализмын үед өнөөдрийнх шиг бүрэн ардчиллын тухай ярих боломжгүй байсан нь мэдээж. Гэвч энэ сонгодог тодорхойлолт, шалгуурууд социализмын үед ямар байсныг авч үзэх нь сонирхолтой юм.
Ардчиллын тухай асуудал бол орчин үеийн гол асуудлын нэг. Өнгөрсөн үед Монголд ардчилал байгаагүй гэж зарим хүний ярьж буй нь өрөөсгөл ойлголт. Нэг нам дангаар төрийн эрх барьж, төрийн тэргүүнээ бүх ард түмнээс биш, Их хурлаас сонгож, байнгын бус ажиллагаатай Их хуралтай байсан үед ч ардчилал, хүний эрхийн тухай асуудал харьцангуй боловч, төр, нийгмийн амьдралд Үндсэн хуулийн хүрээнд хэрэгжиж байв.
1921 оны Ардын хувьсгалын үр дүнд гадаадын түрэмгийлэгчдийн ноёрхлыг түлхэн унагаж, олонхын засаглал буюу ардын засаг төрийг байгуулсан нь ардчиллын анхны суурь нөхцөл мөн байв. Тусгаар тогтнолгүйгээр Монголын ардчилал ямар байх билээ. 1923 онд Ардын нам, засаг хамжлагат ёсыг халсан нь Монголын иргэний эрхийг тунхагласан ардчиллын онцгой ач холбогдолтой алхам байсныг харамсалтай нь бид бараг ярьдаггүй. Хувьсгалын ололтоо үргэлжлүүлэн анхны ард түмний сонгууль явуулж, 1924 онд шинэ Үндсэн хуулиа баталж, тусгаар тогтнолоо Үндсэн хуулиараа баталгаажуулж, Бүгд найрамдах төр засаг эмхлэн байнгын ажиллагаатай парламент байгуулж, хүний эрхийн олон заалтыг хуульчилж өгсөн нь ардчилсан шинэ том өөрчлөлт байлаа. 1944 онд сонгуулийн эрхийн цөөн хүнд зориулсан зарим хязгаарлалтыг хүчингүй болгов. МАН, төр засаг 1949 онд сонгуулийн системийг улам ардчилах томоохон бодлогыг хэрэгжүүлж сонгуулийг бүх нийтийн, тэгш, шууд, нууц болгож, сонгуулийг шударга явуулах асуудалд онцгой анхаарал тавьсан нь томоохон ардчилсан ололт мөн байв.
Социализмын жилүүдэд ардчилсан гэгдэх олон оронтой ойр дотно харилцаатай байж, бүх ард түмний дийлэнх олонхын, өөрөөр хэлбэл ардын ардчилсан гэж нэрлэгдсэн ёс заншлыг тогтоохыг зорьж, ийм маягийн өвөрмөц ардчиллыг тогтоожээ. Үүнд:
1. Тэр үеийн нам, төр засгийн бодлогын гол нь эх орны тусгаар тогтнол, хөгжил дэвшил, ард түмний сайн сайхны төлөө гуйвалтгүй чиглэж, энэ бодлогыг ард түмний дийлэнх олонх бүхэлд нь дэмжиж, үүний ачаар төр засаг ч хүчтэй, нэр хүндтэй, нөлөөтэй байж чадсан нь ардчиллын чухал шинж мөн байлаа.
2. Төрийн удирдлагад нийгмийн янз бүрийн давхаргыг (ажилчин, малчин, нэгдэлчин, тариаланч, ногоочин, барилгачин, сэхээтэн) хэнийг ч алагчлалгүй, аль болох олноор оролцуулахыг эрмэлзэж байсан нь мөн л ардчилал мөн байв. Харин албан тушаал горилогчид, улс, хоршооллын болон иргэдийн өмч хумслагчид, ёс суртахууны доголдолтой хүмүүс, залхуу хойрго мөртлөө ажилсаг дүр үзүүлэгчид, шударга бус, мэдлэг чадваргүй хүмүүсийн хувьд төрийн албаны хаалгыг дээр, доороосоо сайтар хаасан байлаа.
Сонгуульд нэр дэвшүүлэх хүмүүсийг урьдчилан хөдөлмөрчдийн хурал, хамт олон, удирдлагын анхан, дунд, дээд шатанд хатуу шалгуураар шүүсний эцэст “Нам ба нам бусчуудын эвслээс” нэрийг нь дэвшүүлэн, сонгуульд бүх нийтийг заавал оролцуулахыг чармайж саналыг нь авдаг байв. Нэг тойрогт нэг л хүний нэрийг дэвшүүлдэг, сонгогчид нь их төлөв нам, төрдөө итгэж, нэр дэвшсэн хүмүүсийн төлөө саналаа өгдөг, хатуу шалгуур, өндөр босгыг давж шилэгдсэн депутат нь ч тэдний итгэлийг нэр төртэй биелүүлдэг байжээ.
1981 оны АИХ–ын ээлжит сонгуульд сонгогчдын 99 хувь нь оролцож 370 хүн депутатаар сонгогдсоны дотор, ажилчин (барилгачин, жолооч, техникч, инженер, гагнуурчин, уурхайчин, өрөмдөгч зэрэг) – 100 (27%), нэгдэлчин (малчин, саальчин, ногоочин, тариаланч, тракторч зэрэг) – 106 (28.7), албан хаагч, сэхээтэн (төр, олон нийтийн байгууллагын ажилтан, хуульч, багш, эмч, урлаг соёлын ажилтан зэрэг) – 164 (44.3%), эмэгтэйчүүд – 90 (24.3%) байв. 1984 оны VI сарын орон нутгийн хурлын сонгуульд 15665 депутат сонгогдсоны 21.2 хувь нь ажилчид, 30.9 хувь нь ХААН–ийн гишүүд, 47.9 хувь нь сэхээтний төлөөлөгчид байв. Депутатуудын 55.1 хувь нь анх удаа сонгогдсон байлаа. Монгол Улсынхаа сайн сайхны төлөө үнэнчээр зүтгэх, хөдөлмөрлөх явдлыг депутат болгох гол шалгуур гэж үздэг байв. Депутатууд нь тоогоор олон, хүн амын янз бүрийн хэсгийг төлөөлсөн, түүнчлэн сонгогчдынхоо дунд амьдарч, цуг хөдөлмөрлөж байсан болохоор ард түмнийхээ амьдрал байдал, бодол сэтгэгдэл, хүсэл эрмэлзлэлийг сайн ойлгож мэддэг, нэг үгээр хэлбэл сонгогчтойгоо ойр холбоотой байсан хэрэг юм. Сонгуулийн ардчилал ийм өвөрмөц байв.
Өнөөдөр 76 хүнээр төрийн дээд эрх барих үйлсийг хязгаарлаж буй нь учир дутагдалтай бөгөөд Ардын Их хуралтай байх, Улсын Бага хуралтай байх, төрийг удирдахад жирийн хөдөлмөрчдийг аль болохоор оролцуулдаг хувилбар манайд илүү үр ашигтай ардчиллын хэлбэр байсан гэж хэлж болно. Манайд төрийн эрх барих дээд байгууллагад ард түмний сонголтгүйгээр, улс төрийн намуудын шийдвэрээр очоод суучих бодлого эрмэлзлэл, бүр практик алхмууд нэг үе хийгдэж байсныг зогсоосон нь зөв болсон юм. Ингэвэл олон хүн нэрээ дэвшүүлж, өрсөлдөж байж сонгогдон төрийн эрх барих байгууллагад гарч ирэх ардчилсан чөлөөт сонгуулийн гол зарчим зөрчигдөж, улс төрөөр хийрхэх, намчирхах явдал улам идэвхжиж мэдэх юм.
Одоо цагт төрийн дээд эрхийг хэдэн цөөн хүн, тухайлбал мэргэшсэн улс төрчид, хуульчид барих ёстой гэсэн үзэл бодол ч нийгмийн нэг хэсэгт байдаг. Гэтэл жирийн иргэдийн хувьд төр, нийгмээ удирдах, улс орноо хөгжүүлэхэд идэвхтэй оролцох юмсан гэсэн бодол ч бас хүчтэй байдаг. Энэ олонхын бодол эрмэлзлэлийг хэрэгжүүлэх, тухайлбал ажилчин, тариачин, малчин, багш, эмч, жолооч, барилгачин, усжуулагч, тогооч, худалдагч, хувийн аж ахуйтан, чадварлаг менежерүүд, өндөр настан, нэр хүндтэй хүмүүс зэрэг хүн амын олонхын төлөөллийг төрийн дээд эрх барих байгууллагад олноор оруулж байсан Ардын засгийн үеийн ардчиллын туршлага одоо үед ч сургамжтай юм.
Монголчууд сонгуульдаа оролцохыг иргэний эрх, нэр төрийн хэрэг гэж идэвхтэй оролцож сурсан байв. 1990 оны Монголын сонгуульд ажиглагчаар оролцсон АНУ–ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Джеймс Бейкерыг хүн амын сонгуулийн идэвх бишрүүлж байжээ. Тэгэхэд сонгогчдын 93 хувь сонгуульд оролцжээ. Тэрбээр “Өрнөдийнхөн монголчуудаас суралцах зүйл их байна. Санал өгөх хайрцагт саналаа хийхийн тулд хүмүүс 25 км газрыг мориор туулж байв” гэж гайхан тэмдэглэжээ.
Ардын засгийн үеийн сонгуульд хоосон улстөржих, үндэслэлгүй амлалт авах, хээл хахууль өгөх, эд мөнгөөр сонгогчдын саналыг урвуулах, гадаадын байгууллагын мөнгө ашиглах явдал үнэндээ байсангүй.
Депутат нь улс нийгмийн өмч идэж ашигласан, хээл хахууль авсан, хоорондоо зодолдсон, зугаа цэнгэл хөөцөлдсөн, мөрийтэй тоглосон, ард түмнээ басамжлан доромжилсон, улсын ихээхэн зээлэн дээр баяжсан, Монгол Улсын хууль зөрчсөн, хуралдаанаа тасалсан, түүх соёлоо гүтгэн муучилсан, төрийн албыг хувийн зорилгод ашигласан зэрэг хэрэг явдал урьд нь бараг гарч байсангүй. Ардын ардчилсан төр төмбөгөр, ёс ёмбогор байлаа.
3. Хөдөлмөрчдийн олон нийтийн байгууллагуудаар дамжин ардчилал хэрэгжиж байв. Монголын бараг бүх хөдөлмөрчид МҮЭ–д нэгдэж байлаа. Нийгмийг удирдан чиглүүлэгч хүч, уураг тархи нь болж байсан МАХН–д хөдөлмөрчдийн шилдэг хэсгээс сонгон шалгаж авдаг байсан ба энэ нам 88 мянган гишүүнтэй байв. Монголын залуучуудын тэргүүний хэсэг – 240 мянган охид, хөвгүүд МХЗЭ–ийн эгнээнд нэгдэж, МҮЭ, МХЗЭ нь хууль санаачлах эрхтэй байлаа.
4. Эмэгтэйчүүд нийгмийн амьдралд ч идэвхтэй оролцож байв. Улс ардын аж ахуйд ажиллагсдын 50 хувь, багш, эмч нарын 60 хувь, бүх шатны депутатуудын бараг гуравны нэг нь, соёл, шинжлэх ухаан, урлагийн гавьяатнуудын 23 хувь нь эмэгтэйчүүд байлаа. Хүн амын нийт давхаргыг нийгэм, улс төрийн амьдралд адил тэгшээр, өргөнөөр оролцуулах гэсэн эрмэлзэл давамгайлж байсан нь Монголын ардчиллын чухал шинж байв.
5. Нам, төр засаг, аж ахуй, олон нийтийн байгууллага, хувь хүмүүс төрийн хууль, тогтоол, шийдвэрийг хэрхэн биелүүлж байгаад тавих ард түмний хяналтын нөлөөтэй систем үйлчилж байсан нь ардчилал юм. Жишээлэхэд, Ардын хянан шалгах 5000 гаруй хороо, групп, постууд олон нийтийн үүсгэл санаачилгаар ажиллаж, түүнд 40 мянга гаруй ажилчин, нэгдэлчин, албан хаагчид ажиллаж байв.
6. Шүүх засаглал нэр хүндтэй байж, хуулийн найдвартай манаанд зогсож байсан нь ардчиллын бас нэг шинж мөн байв. Хуульчдын ёс зүй, хариуцлага харьцангуй өндөр байлаа. Хуулийнхны хүрээнд авлигал, хээл хахууль бараг байгаагүй гэж хэлж болно. Хуулийн биелэлтэд тавих хяналт чанга байснаас албан тушаалтнууд, хууль зөрчих нь цөөн байв. Хэрэв удирдлага доод ажилтнаа зодох, гаднаас учир нь үл мэдэгдэх том бэлэг авах, сонгуулийн явцад нөлөөлөхийн тул хээл хахууль өгч, гурил будаа тараах, сонгуулийн дүнгээр биш, дээд даргын үзэмжээр албан тушаалтныг томилох, гаалийн дүрэм зөрчих, нийт ард түмний өмч баялагт шунахай сэтгэлээр хандах мэт өнөөдөр манайд түгээмэл маягийн асуудал гарвал хэн нь ч хуулийн зүйл анги тэр дороо уншуулахаар байлаа. Хуулийн ноёрхол өнөөдрийнхөөс шударга, бас чанга, хуулийн хэрэгжилт ч харьцангуй сайн байв. Ёс зүй, хуулийн хатуугаас хүн хохируулах явдал гарч байсныг үгүйсгэх аргагүй ч, нийгмийн түгээмэл үзэгдлийн түвшинд хүрээгүй гэдгийг тэмдэглэх нь шударга үнэнд нийцнэ. Нийтээр төрт ёсоо дээдэлж, төрийн сүлдэндээ залбирч, хууль цаазаас нэг талаар зохих хэмжээгээр эмээж, нөгөө талаар хүндэтгэдэг байсан нь хуулийн өмнө адил тэгш эрх, үүрэг хүлээх ардчиллын зарчмыг ардын засгийн үед монголчууд хэрэгжүүлж байсны шинж илэрхийлэл мөн.
Ц.ЖАМБАЛСҮРЭН
/МУИС-ийн профессор, Түүхийн шинжлэх ухааны доктор (Ph, Sc)/
Үргэлжлэл бий...
Сэтгэгдэл0
1000 жиийн өмнө эртний грек ромд ардчилал сенат гэгч байж л байсан демократ аристотель цицерон ----------------------Энэ 1000 жилд ганцхан удаа Ленин Сталин сүхбаатар Цэдэнбалын үед ардчилал ялж ард түмэн нийтээрээ баян хоосонгүй дарлах дарлагдах ёсгүй мөлжих мөлжигдөх ёсгүй эрүүл энх байх үнэ төлбөргүй эмчлүүлэх үнэ төлбөргүй суралцах ард нийтийн хөрөнгийг хүн хулгайлахгүй эрх чөлөөтэй хөрөнгөтний бусармаг хүн зарах хар тамхи биеэ худалдах хүнийг хүн биш болгодог элдэв муу зуршлыг таягдан хаяж сайн сайхан гайхагдсан нийгмийг ганц удаа бүтээсэн нь хүн төрөлхтний ирээдүй байсан
ард түмэн нийтээрээ баян хоосонгүй дарлах дарлагдах ёсгүй мөлжих мөлжигдөх ёсгүй эрүүл энх байх үнэ төлбөргүй эмчлүүлэх үнэ төлбөргүй суралцах ард нийтийн хөрөнгийг хүн хулгайлахгүй эрх чөлөөтэй хөрөнгөтний бусармаг хүн зарах хар тамхи биеэ худалдах хүнийг хүн биш болгодог элдэв муу зуршлыг таягдан хаяж сайн сайхан гайхагдсан нийгмийг ганц удаа бүтээсэн нь хүн төрөлхтний ирээдүй байсан chuham uuniig chini l medruulehgui gej 30 jil tarhi ugaalt baruunii hurungutnuudiin munguur yawagdaj baabar metiin hudaldagsan gulugnuudiig tejeej baigaag medreh hun haramsaltai ni tsuurch baih shig
Жамбалдорж гуай!!! Цэдэнбилийн ГУТАМШИГТ төгсөл Монголоос урвасан ХУЛГАЙЧИД ямар хувь заяа хүлээж байдгийн ТОД жишээ гэдгийг сайтар ярьж өгөөрэй!!! Монголын ард түмэн БУЗАР урвагчдын үнэнийг Түмэн үедээ мартахгүй!!!!! Энэ гутамшигт түүх Цэдэнпилээр дуусаасай!!!
Манай муу өвөөг хамаг ах нарыг хамж аваачиж буудчихаад өөрийг нь Чингисийн үлдэгдэл хар феодал гээд нутгаас нь хааш нь ч явуулахгүй цагддаг байсан .Хамгийн хол явж үзсэн газар нь Улаанбаатар байсан гэдэг. МАН-ын өмхий яргачид үр үдмаараа сөнөтүгэй..
Монголын шилдэг нийгэм, улс төр судлаач Х.Д.Ганхуяг: "Муу нэртэй социализмын үед чинь цэрэг цуух, сургууль соёл, гадаад дотоод гээд бүх Монголчуудыг хольж нэгдмэл үндэстнийг сэргээн, олон зууны сэтгэл зүйн болгоомжлолыг зогсоосон үлэмжийн их гавъяа бүтээсэн. Тэд бүхий л ухамсарт амьдралаа Монгол орны төлөө зориулсан ба эцсийн эцэст өөрсдөө золиос болж, МАН-ын бүхий л лай ланчиг, бузар булайг нэр төр, амьдралаараа үүрч, МАН-ыгаа сүүлчийн удаа бас л аварсан юм. Аливаа үйлсийг цаг хугацаа тунгаадаг ёсоор манай ард түмэн Ю.Цэдэнбал хийгээд түүний журамт нөхдийн гавьяаг одоо л үнэн мөнөөр нь үнэлж эхэлж байна. Цаг хугацааны нэлээд завсарлагатай явуулсан бүхий л төрлийн судалгаагаар манай ард түмэн Ю.Цэдэнбалын үед Монгол Улс хамгийн эрчтэй хөгжиж, нийгмийн асар их дэвшилд хүрсэн гэж нэгэн дуугаар үнэлдэг юм. Иймээс Ю.Цэдэнбал Монголын XX зууны манлай удирдагч мөн".
гэхдээ л дүр эсгэсэн ардчилалыг яах аргагүй манай монголын ардчилалын алтан хараацайнууд бүтээсэн юм шүү.
Тэр 20-р зууны үеийн МАХН одооны МАН хоёр чинь тэс ондоо л доо. Одоо Цэдэнбал биш Хүрэлсүх удирдаж байгаа. Хүрэлсүх бол Цэдэнбал биш. Манай нам 20-р зуунд ийм байлаа гэж яриад рекламдаад байдаг. Өөрөөр хэлбэл Цэдэнбал тэргүүтэй МАХН-ы үйл ажиллагааг яриад байдаг. Тэгвэл өнөөдрийн МАН юу хийчихээд байгааг нь салгаж ярих хэрэгтэй. С.Баяр, М.Энхболд, Багабанди гээд л хөвөрнө л дөө. Эд нарын хийсэн бүтээсэн юу байв? Ардчилал хөгжөөд 30 жил боллоо л гэдэг. Гэтэл энэ он жилүүдийн ихэнхэд нь МАН засаг барьсан. sad history :( :( :(
Цэдэнпил гэх Монголын түүхэнд ГУТАМШИГТ ХАР мөр үлдээсэн этгээдийг энэ этгээд түүний даган баясагчид улайран хамгаалж, асар их хөрөнга заран бузар үйлийг нь далдлах, мартуулах, ХУДАЛ түүхээр солих, ХУДАЛ ҮЛГЭР САНААНААСАА ургуулан зохиож магтан дуулах ажлыг хийж буй ч үнэнд ГҮЙЦЭГДЭЖ БҮТЭЛГҮЙТЭН шившиг болж биана. Мулгуу, Бэртэгчин, Эзэднээ үнэнч нохойн шинжийг агуулсан Дүрвэд ястан Цэдэнпилийг Оросууд хайж явж олоод КГБ гийн сургуульд бэлдэн Монголын төрд оросын бодлогыг хэрэгжүүлэх хүнээр тавсн. Цэдэнбалаас өмнө маш олон Монгол хүнийг гар хөлөө болгох гэж оролдоод бүтээгүй орсодууд бүгдийг нь устгасан бөгөөд Алс холын Дүрвэд далай ханы хязгаараас гарал үүсэл нь тодорхойгүй Дуулгавартай боол, хулчгар, асар их нэр төрийн шуналтай энэ Цэдэнпилийг олж ирсэн нь дэлхийн түүхэнд маш ховор тохиолдох УРвасан хуглайг олсон юм. Цэдэнпил Монголын маш олон эх орончдыг хэлмэгдүүлэн устгаж, Монголын Хоймор хязгаарын 300км газар нутгийг Оросуудад дур мэдэн өгч Монголын төрийг 40 жил зайдлах эрх авса
МУ – ын 17 дахь Ерөнхий сайд Дашийн Бямбасүрэн: "Мунхаг тэнэгүүд л өнгөрснийг мэдэхгүй юм байж, өнөөдөрт их зүйл ярьдаг.Гэвч тэдний ярьсан бүхэн хумхын тоос лугаа адил хэрэг гэдгийг санах хэрэгтэй.Эцсийн дүндээ Цэдэнбал гуай бидний төлөө зүтгэсээр байгаад дууссан.Тэр хүний агуу их бүтээн байгуулалт, эх орноо гэсэн хоёргүй сэтгэлийг Монгол гэх зүрхтэй, Монгол гэх сэтгэлтэй, Монгол хэмээх хүн бүр мэднэ. Доромжлон гүтгэгсдийг харин хаанахых гэх юм. Би л хувьдаа Монгол гэж чадахгүй. Монгол хүн өвгөд рүүгээ нулимдаггүй юм." Төрийн соёрхолт, нэрт яруу найрагч О.Дашбалбар: "Түүхэнд байгаагүй их бүтээн байгуулалт хэний үед бий болсон? Цэдэнбалын үед. Тусгаар тогтнолоо баталгаажуулж, хэний үед НҮБ – д элссэн? Цэдэнбалын үед. Элдвийн өвчин зовлонгоос хэний үед салсан? Цэдэнбалын үед. Хүнээ сансарт нисгэж, тамирчдаа Олимпод оролцуулж, ажилгүй хүн нэгээхэн ч үгүй цаг үе хэний цаг үе байсан? ЦЭДЭНБАЛЫН Л ЦАГ ҮЕ БАЙСАН.Тийм байтал энэ их гавъяаг нь ярихгүй хэрнээ, өчүүхэн алдаан дээр нь нэмж хачирлан зохиогоод, түүнийгээ нийтэд итгүүлэх гээд байгаа булай юмнууд ичээсэй. Цэдэнбал шиг бүтээчихээд ярих хэрэгтэй".
Буруу замаар будаа тээсэн нөхдүүд л ийм болгосон
Соц. үед л хүн төрөлхтөний зарим хэсэг нь бурханы сургаалд ойрхон нийгэмд амьдарч үзсэн юм билээ! Бид тэр хэсэгт багтаад хэсэг хугацаанд амьдарсан нь том аз завшаан байсан юм билээ!!
Өнгөрсөн 30 жилд хэн засаг барив гэдгээс одоогийн ядууралын гогцоо тайлагдах байхаа социализмын үетэй одоог харьцуулан гэдэг бол тэнгэр газар шиг ялгаатай МАН-г тэр үетэй харьцуулан гэдэг бол яавч болохгүй байна
1990- 1997 Е--Очирбат, 1996-2000 ЕС-- Энхсайхан, Наранцацралт, Амаржаргал, Элбэгдорж, 2004-2005 онд ЕС---Элбэгдорж, 2009- 2017 онд Е--Элбэгдорж, 2017- 2021 онд Е--Баттулга нар ажиллажээ.
Цэдэнпил гэх Монголын түүхэнд ГУТАМШИГТ ХАР мөр үлдээсэн этгээдийг энэ этгээд түүний даган баясагчид улайран хамгаалж, асар их хөрөнга заран бузар үйлийг нь далдлах, мартуулах, ХУДАЛ түүхээр солих, ХУДАЛ ҮЛГЭР САНААНААСАА ургуулан зохиож магтан дуулах ажлыг хийж буй ч үнэнд ГҮЙЦЭГДЭЖ БҮТЭЛГҮЙТЭН шившиг болж биана. Мулгуу, Бэртэгчин, Эзэднээ үнэнч нохойн шинжийг агуулсан Дүрвэд ястан Цэдэнпилийг Оросууд хайж явж олоод КГБ гийн сургуульд бэлдэн Монголын төрд оросын бодлогыг хэрэгжүүлэх хүнээр тавсн. Цэдэнбалаас өмнө маш олон Монгол хүнийг гар хөлөө болгох гэж оролдоод бүтээгүй орсодууд бүгдийг нь устгасан бөгөөд Алс холын Дүрвэд далай ханы хязгаараас гарал үүсэл нь тодорхойгүй Дуулгавартай боол, хулчгар, асар их нэр төрийн шуналтай энэ Цэдэнпилийг олж ирсэн нь дэлхийн түүхэнд маш ховор тохиолдох УРвасан хуглайг олсон юм. Цэдэнпил Монголын маш олон эх орончдыг хэлмэгдүүлэн устгаж, Монголын Хоймор хязгаарын 300км газар нутгийг Оросуудад дур мэдэн өгч Монголын төрийг 40 жил зайдлах эрх авса
Монголын тусгаар тогтнолыг бэхжүүлж, 120 оронтой дипломат харилцаа тогтоож, НҮБ-ын гишүүн болсон нь таны бодлоор буруу юу? Дэлхийд 18-д ордог том улсын хил тогтоож Монголын тусгаар тогтнолыг бэхжүүлсэн нь таныхаар буруу юу?, Эдийн засгийн сэргэн мандлын бартаат замаар тэвчээртэй мацаж, , эх орондоо 350 үйлдвэр байгуулсан нь бас л буруу юу? Соёлын салбарыг үндсээр нь өөрчлөгч реформатор байж, МУИС, ШУА-ийг үндэслэн байгуулсанд яагаад дургүй хүрээд байна?, 2.Ард түмнээ эрүүлжүүлэн яр тэмбүү, сүрьегээс салгаж, хүн амын тоог 3 дахин өсгөсөн ачтай буурлаа яагаад дургүйцээд байна? , Ядуурал гуйланчлалыг арилгаж, бүх иргэд нь хөдөлмөр эрхэлж, цалингаараа амьдардаг орныг бүтээгч суут гуманистыг яагаад үзэн ядаад байна? Авилгал хээл хахуульгүй, шудрага журамтай нийгэм цогцлон байгуулсанд нь яагаад жихүүрхээд байна? , Монголын төр, засаг,нийгмийг түүхэнд хамгийн олон жил ард түмнийхээ итгэлийг хүлээн сонгогдож, удирдсан ард түмний зүрх сэтгэлд уягдсан удирдагчаа хүндлэх монгол ёс жудаг таалагдахгүй байна уу?. Түүхээ хүндэтгэх, ахмад үеийн сайн үйлсийг ойлгох, үе үеийн эх орончдын гавьяат үйлсийг дээдлэн залгамжлах, хүний эрхийг сахих, жинхэнэ зөв зүйтэй ардчиллын зарчимд үнэнч байх, дотоод эв нэгдлээ хамгаалах сайн цаг үеийг л ард түмэн хүсэж байгаа нь яагаад танд таалагдахгүй байгаа нь сонин л юм. Ийм сайн цаг ирж байна.
Би тэр нийгмийн чинь бүтээгдэхүүн. Социализмын үед өнөөгийнх шиг чөлөөт сонголт байгаагүй шүү. тэр ажилчин малчин сэхээтэн гэдэг чинь голцуу шагналын депутатууд байсан. Өөрөө өөрийнхөө үзэл бодлыг чөлөөтэй илэрхийлэх боломжгүй.Өнөөгийн Хойд Солонгост аливаа хурлын тэргүүлэгчдийн суудалд нам засгийн удирдагчид гарч ирэхэд хөлөө дэвхцэж үсэрдэг орк манкурт боолууд байсан.Намын их хурал болон АИХ-ын чуулганд удирдагч дарга нарын хэлж байгаа үг илтгэл нь урт учир тэрийг нв ойлгож байгаа амьтан байхгүй суудал дээрээ унтчихдаг байсан. Өргөн хэрэглээнй бараа очиж очиж одоо элбэг болсон Вьетнамын цагаан самар шүү. Тэрийг зөвхөн тэр төлөөлөгч нарт тусгай дэлгүүрт зардаг байсан. Тэднийгээ байрлуулах зочид буудал байхгүй.Тухайн үед ашиглалтанд орж байгаа орон сууцнуудад оршин суугчдыг оруулахаас өмнө хурлын үеэр төлөөлөгч депутатуудаа түр байрлуулдаг байсан.Зөөх олигтойхон автобус байхгүй.Нийтийн тээвэрт ирсэн цоо шинэ автобуснуудыг үйлчилгээнд гарахаас өмнө мөн л төлөөлөгч депутатуудаа зөөдөг
Монголын шилдэг нийгэм, улс төр судлаач Х.Д.Ганхуяг Муу нэртэй социализмын үед чинь цэрэг цуух, сургууль соёл, гадаад дотоод гээд бүх Монголчуудыг хольж нэгдмэл үндэстнийг сэргээн, олон зууны сэтгэл зүйн болгоомжлолыг зогсоосон үлэмжийн их гавъяа бүтээсэн. Тэд бүхий л ухамсарт амьдралаа Монгол орны төлөө зориулсан ба эцсийн эцэст өөрсдөө золиос болж, МАН-ын бүхий л лай ланчиг, бузар булайг нэр төр, амьдралаараа үүрч, МАН-ыгаа сүүлчийн удаа бас л аварсан юм. Аливаа үйлсийг цаг хугацаа тунгаадаг ёсоор манай ард түмэн Ю.Цэдэнбал хийгээд түүний журамт нөхдийн гавьяаг одоо л үнэн мөнөөр нь үнэлж эхэлж байна. Цаг хугацааны нэлээд завсарлагатай явуулсан бүхий л төрлийн судалгаагаар манай ард түмэн Ю.Цэдэнбалын үед Монгол Улс хамгийн эрчтэй хөгжиж, нийгмийн асар их дэвшилд хүрсэн гэж нэгэн дуугаар үнэлдэг юм. Иймээс Ю.Цэдэнбал Монголын XX зууны манлай удирдагч мөн.
1990 оны ардчилсан хувьсгалын онол, номлолыг тэрлэгч, доктор П.Нэргүй: "Ер нь төрийг удирдахад, улсыг төвхнүүлэхэд их эзэн Чингис хааны хэлснээр зөөлөн аргыг, хүнлэг ёсыг дээдэлж хэрэглэх хэрэгтэй гэдгийг бид санах хэрэгтэй ... Ю.Цэдэнбал ийм улс төрийн бодлогыг мэддэг тийм удирдагч байсныг бид байнга санаж явах ёстой. Маршал Цэдэнбал үндэсний үзлийг нилээн өндөр зиндаанд мэдэрч явсныг нь анзаарсан. Би өөрийнхөө баримталдаг шалгууруудаар доктор Ю.Цэдэнбалыг агуу улс төрч гэдгийг дүгнэсэн. Доктор Ю.Цэдэнбал Монголын үндэсний үйлдвэрлэлийн асуудалд улс төрийн эдийн засгийн ухааны байр сууринаас, улс төрийн том бодлогын түвшингээс хандаж чаддаг тийм увдисыг нь бид Монгол түмэндээ харуулсан. Ю.Цэдэнбал хэд хэдэн давуу талтай байсныг сонордуулах нь зүйтэй. Юуны өмнө Цэдэнбал орос хэлийг төгс эзэмшсэнийхээ хүчинд марксизм – ленинизмыг Мао, бас Брежнев, Хрущёвоос ч илүү сайн мэдэж гэгээрсэн гэдгийг хэлбэл зохино. Үүнээс гадна доктор Ю.Цэдэнбал илүү соёлч, илүү хүнлэг чанартай , бас ямар нэгэн онгироо сагсуу зан байхгүй, тэгээд ч амбици багатай хүн байсан юм ... Бичгийн соёл өндөртэйгээс гадна илүү дутуу сул үг хэрэглэдэггүй, гол үзэл санаагаа цөөхөн оновчтой үгээр илэрхийлдэг ховор авьяастай хүн байсан3.
БНМАУ-ын Гарамгай Баатар, хурандаа Лодонгийн Дандар: “Цэдэнбал даргатай Халхын голд ч, Чөлөөлөх дайны үед ч зөндөө уулзаж учирч явсан. Чойбалсан гуайн дэргэд Цэдэнбал маш өндөр боловсролтой, соёлч харилцаатай, хүний үгнээс зөв бурууг салган авч дүгнэдэг, нам төрийн чадварлаг удирдагч. Хүнд муу санах нь бага, туслах дэмжих л гэсэн санаатай, соёлтой хүн. Чойбалсангийн үгнээс гаждаггүй ч, саналаа хэлж чаддаг хүн байв. Уурлаж уцаарлаж, хараахыг нь сонсоогүй. Хэт их өрөвчийг нь зарим хүмүүс ашиглаж, Цэдэнбал даргыг зовоодог болов уу гэсэн бодол надад цөөнгүй төрдөг байсан. Улс орны ажил алба гэж хувийн амьдралаа золиосолсон, ядахдаа эр хүний үүргийг ч мартсан гэмээр нэгэн”.
Манай муу өвөөг хамаг ах нарыг хамж аваачиж буудчихаад өөрийг нь Чингисийн үлдэгдэл хар феодал гээд нутгаас нь хааш нь ч явуулахгүй цагддаг байсан .Хамгийн хол явж үзсэн газар нь Улаанбаатар байсан гэдэг. МАН-ын өмхий яргачид үр үдмаараа сөнөтүгэй..
Нарийн яривал хэлмэгдүүлэлтийн шуурганд хамгийн их хохирсон улс төрийн хүчин бол МАН, түүний удирдагчид хөөрхий лам нарын дараа жагсахаар үйл явдал болсон. 1934 онд сонгогдсон Намын Төв Хорооны гишүүдийн 72,6 хувь хэлмэгдэж, ТХ-ны тэргүүлэгч 11 хүнээс 1 хүн л үлджээ. Намын Төв Комиссийн 57 хувь, Шалган Байцаах Төв Комиссийн гишүүдийн 80 хувь шийтгэгдсэн байна. Ингэж хохирсон МАН-ын хойчистой юу ярихвээдээ. П.Гэндэнгийн саналаар 1933 онд намын дүрэмд оруулсан өөрчлөлтөд "Засаг захиргаанаас тус улсыг эрхлэн захирах эрх үүрэг ба ажилд нь намаас оролцохгүй" ( МАХН-ын тогтоол, шийдвэр, баримт бичиг. 2-р боть, -УБ., 1984, т. 344.) гэж зааснаас хойш хэдэн жил үйл явдлын хариуцлагыг хэрэг дээрээ нам хүлээх эрх, үүрэгтэй биш болжээ. Харин ч МАН хэлмэгдүүлэлтэд хамгийн олон мянган гишүүд дэмжигчдээ алдаж хохирсон (Лам нарын дараа орохоор ) субьект болсон юм. Намын дарга Данзан, Ерөнхий сайд Бодоо, жанжин Сүхбаатар (сэжигтэйгээр насан эцэслэж), ТХ-ны н.б.дарга Ж.Лхүмбэ, Ерөнхий сайд Гэндэн, Бага хурлын дарга Д.Догсом, Ерөнхий сайд Амар, Маршал Дэмид, эрдэмтэн Цэвээн, цэрэг, цагдаагийн олон зуун шилдэг ажилтан , тэдний хүрээллийнхэн зэрэг олон мянган МАН-ын шилдэг гишүүд хэлмэгдэн хохирч байв. Зарим хүний өсгөж буй шиг 100 мянган хүн биш. 1932-37 онд 1730 хүн, 37-40 онд 26721 хүн хэлмэгдсэн байна. ЗХУ дахь 1930-1950 оны үеийн хэлмэгдүүлэлтийн хариуцлагыг одоо төрийн эрх барилцаж буй Зюгановын намд, аль эсвэл улаан хамгаалагчдын бурууг Ши жин пиний намд, эсвэл Трампыг дэмжигчдийн тэмцлийн явцад амь үрэгдсэн хүмүүсийн хариуцлагыг Америкийн Ардчилсан намаас, сүүлийн 30 жилийн болох болохгүй зүйлийн хариуцлагыг Ардчилсан нам үүр гээд загнаад байж болохгүй бизээ.
Цэдэнбал даргын ээж Заяагийн ах Цэвэлжин бас л хэлмэгдүүлэлтэнд өртөж буудагджээ. Хүү Ц.Гэжээ нь 10 жил шоронд хилс хэргээр суужээ. Цагаан номонд буй.
Zunuj yavaa durvud uvgun amaa tataa ! Odoo yagaad ch, yu geed ch nemergvi sh dee!
ТҮҮХИЙН ЭХ СУРВАЛЖ САЙТАЙ ,БИЧИГДСЭН ЭНЭХҮҮ НИЙТЛЭЛ АРГАГҮЙ ТҮҮХЧ ЭРДЭМТЭНИЙ БОДИТ ДҮГНЭЛТ АГУУЛСАН САНААШРАЛ БОДРОЛД ДҮГНЭЛТ ӨГСӨН ГАЙХАЛТАЙ САЙН ӨГҮҮЛЭМЖ ТӨГС БИЧИГДЖЭЭ. МИНИЙ АНД АГУУ ИХ ИХ БИЧГИЙН ХҮН МӨНӨӨС ГАДНА АЛСЫН ХАРААТАЙ СЭТГЭГЧ ЭРДЭМТЭН, МАШ ИХ ДАРУУ ХҮН БИЛЭЭ АМТАРХАН УНШИВАА...