Бид Илийн Өөлдийн нутгаар явж, Казахстан улсын хил дээр ирж Гэдэн нэртэй (гэдийсэн хүний толгой шиг) уулан дээр гарсан юм. Энэ бол Зүүн гар улсын сүүлчийн хаан Даваачийг даран устгаснаар Дөрвөн ойрадыг мөхөөсөн газар. Манжийн Тэнгэр тэтгэгч хаан (Хунли) энэ ялалтын дурсгал болгон 1760 онд Зүүн гарыг дарсан Гэдэн уулын хөшөө босгосон байна.
Энэ хөшөө 2,59 м өндөр, өргөн нь 0,83 м, зузаан нь 0,27м. Хөшөөг хүндэтгэн дээр нь сүм босгон нар, ус, салхинаас хамгаалсан ажээ. Зүүн гарын хаан Галданбошгот 1688 оноос Ар халхын болон Манжийн Энх-Амгалан (Кан-Си) хааны цэрэгтэй байлдан ялж, ялагдан дайн сунжрах хойгуур өөр эхтэй ах нартаа алагдсан Сэнгэ хааны хүү (Галдангийн ач) Цэвээнравдан түүний хүү Галданцэрэнгийн угсааны Зүүн гарын сүүлчийн хаан Даваач ажээ.
Даваач хааныг дарсан дурсгал болгон босгоод хоёр зуу гаруй жил болж байгаа энэ хөшөөнд Тангад, Хятад, Тод монгол, Манж бичгээр дөрвөн талд нь бичсэн үгийн эхийг манжийн хаан өөрөө бичиж сийлсэн гэсэн домогтой. Манжийн хааны цэрэг 1755 онд ирж таван жилийн турш цус асгаруулсан дайн хийж хагас сая гаруй монголчуудыг хүйс тэмтэрч байж хоёр зуугаад цэрэгтэй үлдсэн Даваач хааныг амархан "багалзуурджээ".
Зүүн гарыг дарсан Гэдэн уулын хөшөөний дөрвөн талд "Зүүн гарын цагаан ястны самуурлыг дарж манж Чин улсын Тэнгэр тэтгэгч хаан ялан дийллээ" гэсэн санааг агуулсан Манжийн хааны бичээс дөрвөн хэл дээр бичигдэн мөнхөрсөн нь энэ. Манжийн цэрэгт хөөгдөн Гэдэн ууланд бүгэж байсан Даваач хааны цэргийн хүрээнд Харбаатар Аюуш толгойлсон Манжийн хорь гаруй шадар цэрэг шөнийн тагнуул хийж яваад санамсаргүй орчихжээ.
Оросын түүхч И.С.Кузнецов "Амарсанаа" (2000 он) номдоо бичсэнээр Аюуш бол Манжид одсон Өөлдийн цэргийн тушаалтан. Тэрээр Ойрадын Амарсанаа баатрын бослогыг дарахад Манжийн хаан Хун Лигийн итгэлийг олж, өндөр шан хэргэм хүртжээ. Даваачийн цэргийн хүрээнд санаандгүй орж ирсэн Аюуш шуудран дайрч захаас нь хядаж эхлэхэд, яах учраа мэдэхгүй (Манжийн их цэрэг орж ирлээ гэж) Зүүн гарын сүүлчийн хааны цэрэг сандран үймж эх захаа алдан бужигнах хооронд, Даваач торгон цэргээ аван Гэдэн уул уруудан, тал хөндийг гатлан Тэнгэр уул давж өмнөд Турфаны захирагч Асенбек Хожасыг бараадан хүч сэлгэх санаатай хүрчээ.
Асенбек Даваач хааны зарлигаар энэ мужийн захирагчийн алба авсан болохоор итгэж очсон хэрэг. Манжийн цэргийн ялалтыг ухаарсан Асенбек, хаан эзнээ дайлж амраагаад унтуулсны дараа шөнө дунд барьж хүлээд манжийн цэргийн жанжинд тушааснаар их шан хүртэж Даваач хааны зарилгаар авсан албанаас ч өндөр хэргэм цол хүртсэн юм гэдэг. Даваачийг мэдээж Манжийн хааны ордонд аваачсан нь тодорхой боловч хэрхэн цаазалсан нь түүхэнд бичигдээгүй үлджээ.
Ойрад монголын нэгэн түүхч, манжийн хаан "Баруун чихний шан"-аар монгонголчуудыг тоолон хядаж их шан хөлсөөр бооцоолж байхад халх, өвөрлөгч төдийгүй ойрадууд ч алсан монголынхоо баруун чихийг огтлоод (хүний баруун чихээр тоо гаргаж болдог) богцолж явсан гэдэг үнэмшилгүй санагдавч магадтай гэж санаа алдсан. Зүүн гарын улс яагаад сөнөв, монголчууд яагаад ялагдав гэдгийг хамгийн түрүүн дотоод эв нэгдлийн задрал, хаан ширээ, ноён суудлын төлөө тэмцэлтэй холбож тайлмаар.
Даваачийн ялагдал бол ойрадын баатар Амарсанаатай Зүүн гарын хаан суудлын төлөөх дайны хор уршиг. Даваачтай учирсан байлдаад дийлээгүй Амарсанаа хор шарандаа хахаж манжид урваж Бээжингээс олон түмэн цэрэг дагуулж ирснээр тэртээ тэргүй Дөрвөн Ойрадын Зүүн Гар улсыг эзлэн дарах аян шалтаг эрж байсан Манж Чин улсад "аманд орсон өөх" болж өгсөн байна.
Манжийн цэргийн гол хүч тэргүүн шугам нь урд эзэлж авсан Ар, Өвөр монголын цэрэг байсан бөгөөд, бас ойрадын зарим ноёд, цэргийн жанжныг их шан хөлс, өндөр дэв зэрэг амлан дагаар оруулаад монголыг монголоор нь залгиулах "дархан мэх" олж чадсан байна. Хагас дэлхийг эзэлж байсан монгол цэргийн эрэмгий дайчин хүч чадал дөрвөн зуун жилийн дараа бие биенээ хөнөөх эрлэг болж хувирчээ.
Одоо ч гэсэн Ар монгол, Өвөр монгол, Ойрад монгол, Буриад монгол... гээд тарж бутарсан монголчуудын дунд энэ эрлэг эрлэгээрээ байгаа гэвэл та намайг зэмлэхгүй биз ээ. Авилгал гэдэг "манж цэргээр зэвсэглэсэн" албан тушаал, хэргэм зэргийн дайнд хэн ялж, хэн дийлдэж байгаа билээ дээ.
"Бага нүүдэл”-ийн их нутаг Ховог-Сайр
Ховог сайр бол Монгол улсад хамгийн ойрхон Ховд аймгийн Булган сумаас 600 км. Энэ сумын Тэгшхэн нэртэй хилийн боомтоор өдөр болгон хүмүүс чөлөөтэй орж гардаг. Баруун гурван аймгийн наймаачид энэ боомтоор худалдаа (газрын тос, барилгын материал, тутрага, жимс жимсгэнэ гм) хийдэг юм билээ. Булган сум бол монголын торгууд ястны ганц өлгий нутаг. Арав шахам мянган хүн амтай энэ суманд долоон мянгаад нь торгууд.
Тэдний олонхи нь Ховог сайрын ба Вангийн торгууд. 1944 оны намар, өвөл Ховог сайр, Цонж, Жимсайраас нүүж ирсэн. 1944 оны намар Ховог сайрын Дэлүүн уулнаас (монголын хилд ойрхон зах, хаяа нутаг) далан нэгэн өрхийн хоёр зуун тавин хүн оргон нүүж ирэхэд би нэг настай байжээ. Миний “Торгуудын бага нүүдэл" гэдэг эсээ роман энэхүү нүүдэл, хоёр зуун тавин хүний хувь заяаны тухай өгүүлсэн юм.
Энэ романыг Өвөр монголын зохиолч (Эзнээ хошууны торгууд) Д.Аюурзана босоо монгол бичигт буулган энэ оны арван сард гаргахад Ховог сайрынхан амтархан, голонхон унших биз ээ. Ховог сайр нутгийн тухай "Бага нүүдэл"-ийн Их нутаг гэж гарчигласны учир ийн буюу. Ховог сайрыг зорьсон Амарсанаа бид хоёрын тэргүүн зорилго бол эмэг эх Сэрхийн Хөхийн Хаалгын дөрвөн дүүгийн ураг төрлийг олж нагац, зээ нараа олох явдал байлаа.
Өвөг эцэг Ховог сайрын Баасангийн Дашийн эцэг эх тэр цагийн ёс жаягаар Бөөрс нэртэй өөр хошуу нутгаас манай эмэг эхийг бэр буулгасан юм гэдэг. Манай намаржааны Дэлүүн уул Бөөрс нутгаас нэг зуу гаруй мод газар алс байсан учир болон бас нууж хааж байж гэнэт оргосон болохоор төрхөмдөө хэл хүргэх ямар ч боломжгүй байсан нь ойлгомжтой. Ерэн есөн нас зооглосон миний эмэг эх Бөөрс нутагт Очир, Дагва гэдэг эрэгтэй дүү, Булдай, Хигээ гэдэг хоёр охин дүү үлдсэн гэж ерээд насандаа надад бичүүлж үлдээсэн нь яасан холч ухаан бэ. Эмэг эх, өндөр эмээгийнхээ сүнсийг хөх тэнгэрээс баярлуулах гэж хүү бид хоёр яаран, хайлан тэмцсэн юм.
Миний тооцоолсноор эмэг эхийн дүү нар одоо байвал зуу гаруй настай байх тул уулзаж чадахгүй нь ойлгомжтой. Охид хөвгүүд нь дал наяад насны хүмүүс байж болно гэж тооцолсон нь бараг алдаагүй бололтой. Биднийг нагац нараа хайж, сурч очиход тухайн цагтаа Бөөрс нутгийн занги байсан 86 настай Сумьяа гадэг өвгөн Сэрхийн Хөхийн удам угсааны түүхийг хайж өгсөн юм. Сэрхнйн Хөхийн Очир танай эмэг эхийн их дүү.
Дал гаруй насалсан. Миний эгч Хөхийн Хаахга ар монгол руу нүүсэн, нэг хүү нь сайн гэлэн хүн байсан (миний эцэг Цүрэм ламыг хэлж байна). Хэзээ нэгэн цагт үр хүүхдүүд нь нагац, зээ нараа эргэж ирнэ гэж хэлдэг байсан. Очирын дүү Дагва 1945 онд Буурай тохойн нуураас давс ачиж яваад Хуйхуй (лалын шашинтай хятад) нарт баригдаж алуулсан. Бага дүү хүүхнийх нь хүү Балдан гэж 75 настай өвгөн бий.
Манай нутгийн бэр буулгах дэг жаягаар хадам тал нь шинэ нэр өгдөг тул танай эмэг эхийн охин дүү нарын багын нэр солигдсон болохоор төвөгтэй байна гэсэн юм. Нагац, зээ нар Очирын ач Пүрэвжавын гэр, байшинд "өр цайтал" (үүр цайтач) найрлаж дуу хуур болцгоолоо.
"Байна гэдэг сайхан" гэсэн дуугаар найрын дуу эхэллээ.
Гал усаан санаад ирдэг
Галуу цувааны дэгдээхэй юу даа
Гарсан төрснөө хайгаад ирдэг
Яасан сайхан ах дүү нар вэ
Ай хөө байнаа гэдэг сайхан
Алсын газрыг товчлоод ирдэг
Агсат хээрийн арилжаа юу даа
Санасан үедээ хайгаад ирдэг
Сайхан сэтгэлтэй ах дүү нараа хө
Ай хөө байнаа гэдэг сайхан
Торгууд дуутай, хууртай биелгээ гэдэг бүжигтэй ард түмэн.
Дууг эрчүүл эхэлбэл бүсгүйчүүл түрнэ. Хүүхнүүд эхэлбэл харчуул түрж, түрлэг болгон дээр босч товшуур цохиж биелгээ хийнэ.
Гарсныг гадуурхаж болохгүй
Төрснийг төөрүүлж болохгүй
Зэсийн сайн зэвэрдэггүй
Зээгийн сайн мартагддаггүй
Төмрийн сайн нугардаггүй
Төрлийн сайн мартагддаггүй
Алтны сайн агирдаггүй (өнгөө алддаггүй)
Ах дүү нарын сайн нь мартагддаггүй гэсэн оносон олсон үг аятай олон бадаг дуу өдөржин, шөнөжин хангиналаа, уянгаллаа. Бүжиглэлээ.
Найрын гийчид,
-Манай нутгийнхан монгол, хань, уйгар, хасаг хэлээр ихэнх нь чөлөөтэй ярьдаг. Бие биенээсээ сурах, дасах, дадах зүйл хувцас хунар хоол унд, ёс заншил дээр гаралгүй яахав. Түрэг гарлын нэр авсан монгол хүн, монгол нэртэй хасаг хүн ч бий гэсэн юм. Манай зээ нарын дунд Турсангуль, Сувсан, Турсан, Сэрчин гэсэн түрэг гарлын нэр тааралдаж байна.
Энэ найран дээр манай зээ эгч гурав (Өлзийбат, Тэмээчин, Жарантай) олон сайхан дуу, олон дахин дуулсан. Би энэ гурав шилийн голын хоньчин биш монголын театрын гоцлол дуучин болмоор юм гэж ерөөсөн. Малчин-тосгон-газар гурваас харахад нүүдэлчний соёл иргэншлийн нүүр царай хятад нутагт өөрчлөгдөж байна. Малын мах, ноос, арьс, сүүг үнэтэй гэдгийг ойлгосон хот, суурин газрын хань, уйгарууд монгол хүнээс мал маллах аргад суралцаж хөдөө гарах нь их болсон гэнэ.
Монголчууд тэднээс ногоо, жимс, газар тариачан эрхлэх аргыг эзэмшиж, дутуугаа гүйцээж, дондуураа дүүргэж улс шиг хөгжиж, хүн шиг амьдарцгааж явна. Ингээд олон үндэстэн бие биенэсээ суралцаж, ижилсэх, адилсах нь хүмүүн заяа буюу. Ингэж Амарсанаа бид хоёр нагац зээ нараа олж эмэг эхийнхээ сүнс сүлдийг баярлуулж амьд явсныхаа нэгэн хэргийг бүтээлээ. Дуу гэдэг амьдрал, дурсамж, дурдатгал. 1944 онд Ховог сайр нутгаа орхисон хоёр "бага нүүдэл" гарчээ.
Нэг нь Дэлүүн уулаас гарсан манайхны нүүдэл, нөгөө нь манай Хар Сэмүүнхний овгийн Мухар мээрэн тэргүүлсэн арав гаруй өрх Орос нутаг руу нүүж нэг жил болж буцаж иржээ. Ингэж 1944 онд дайн самуунаас айн амар тайван газар эрж гараад эргэж ирсэн, ирээгүй хоёр нүүдэл Ховог сайрын хоёр хошуу 14 суман торхууд нарын дундаас гарчээ. Үлдсэн, хоцорсон нутгийнхан нь Дэлүүн уулын намаржаанаас Халх нутаг руу, Шилийн уулын зуслангаас Орос руу нүүсэн хоёр нутгийн барааг хараад,
Нүүсэн нутгийн чинь барааг харахад
Нүдний нулимс аяндаа мэлтэрнэ
гэж эхэлдэг уянгалаг (нутгийн хэлээр гэнээрлэг) дуу гарсан ажээ.
Одоогийн хэлээр Ховог сайр аймаг (шань), хуучин нэрээр Овоотын хийд бидний заавал очих ёстой дурсгалтай газар. Миний эцэг, Амарсанаагийн өвөө олон зуун ламтай энэ хийдэд 6 наснаасаа эхлэн 21 жил шавилан сууж, бурхан шашны улаан, шар, хөхийн урсгалын зиндаа дүүргэн, тарни бясалгалын номд нэвтэрсэн, тарнич, задач эрдэмтэй нутагтаа нэртэй сайн лам байсан юм билээ.
Одоо миний эцгийн сууж байсан хүрээнд ганц дан байшин үлдэж цөөхөн лам хурал хурж байна Хуучин хийдийн өнгө алдсан орог саарал байрны дэргэд Шаливын Гэгээний санаачлагаар гурван давхар хүрээ баригдаж, дэргэд нь зуу хүртэл шавь сургах шашны сургууль (4 давхар байр) босч Шинжаан-Уйгарын монголчуудын дөчөөд хүүхэд хичээллэж эхлээд байна.
Бид эцгийнхээ лам хувцастай зургийг-Ховог сайр аймгийн намын дэд дарга, миний ач хүүхэн Шагжийн Дариймаа Овоотын хийдийн 70 жилийн өмнөх сүүлчийн лам нарын нэгээр өргөмжлөнө гэж авсан юм. Ховог сайрт Шаливын Гэгээний барьсан будаалга дээр санаандгүй нэг бүсгүйтэй таарсан юм. Энэ бол Ховог сайрын сүүлчийн Чин Ван Балжир хатны бага охин Таамаа. Өрөмч хотод амьдардаг еврон маягаар хувцасласан хятад хэлээр сургууль хийж дээд боловсрол олсон жар гаруй насны энэ бүсгүй мэргэжлийн дээгүүр алба хашиж яваад тэтгэвэртээ гарсан ажээ.
Монгол хэлээр эг маг гэж цөөхөн үг дуугарсан хатны төрх хадгалсан энэ хүн, зуны сард эх нутагтаа хүүтэйгээ ирж цөөхөн хоног амардаг юм байна. Таамаа, Ховог сайр аймгийн дэд дарга энэ нутгийн торгууд Мөнхөө нар бидний шинэ танил. Ховог сайрын Чин вангийн ордон гэж хоёр давхар барипга одоо хүртэл хуучин төрхөөрөө дүнхийж олны нүд булаадаг болжээ.
Чин вангийн ордныг "Үнэн сүжигт хуучин торгууд хойд аймгийн жинхэнэ чуулганы дарга хошуу засагт Буянт Чин вангийн ордон" гэж нэрэлж байжээ. Вангийн ордныг 1928 онд хил залгаа Оросын ноёдод гурван мянган хонь өгч шинэчилсэн юм билээ. Манж Чин улсын Бадралт төрийн хоёр оноос (1894) "Үнэн сүсэгт хуучин торгуудын хойт аймгийн чуулганы дарга" гэсэн мөнгөн тамга, Чин ван зэрэг дэвийг дөчөөд жил барьсан Оргойжав ноён 1936 онд насан эцэслэж, ганц хөвүүн Доржрааш өв залгамжилсан боловч дөнгөж гурван жил болоод тэнгэр халижээ.
Ингээд Чин ван Доржраашийн бага хатан, харчин ясны нангиад гарлын царайлаг өндөр цагаан хатан Чойжав нөхрийнхөө суурийг эзэлжээ. Чан Кашигийн засаглалд тал засдаг, төрсөн үр төлгүй Чойжав ванг Ховог сайраас хөөгдөсний дараа 1946 онд үе залгамжилсан Чин вангийн төрийн уламжлалаар талийгч Доржраашийн их хатан Эрэгжимийн отгон охин ховгийн торгууд ноёхон Балжирыг Чин ванд өргөмжлөн Ховог сайрын Чин вангийн арслан бариултай далан лан цагаан мөнгөөр хийсэн "Үнэн сүсэгт хуучин торгууд хойд аймгийн чуулганы дарга" гэсэн бичээстэй тамга бариулж гурван жил гаруй болоод угсаа залгамжилсан Чин вангийн ноёрхол эцэслэжээ.
Дөрвөн Ойрадын Зүүн гарын хаант улсаас уламжлалтай Чин вангийн засаглал, 1911 онд гурван зуун далан таван жилийн түүхтэй Манж чин улс мөхөж ерөнхийлөгчийн засаглалтай Бүгд Найрамдах Хятад Улсыг тунхагласнаас хойш бараг дөчин жил оршин тогтносон байна. Японы нэртэй түүхч Окада Хидэхиро "Дэлхийн түүх мэндэлсэн нь" гэдэг номдоо "1911 онд Хятадад гахай жилийн хувьсгал гарсны дараа ...
Шинжаан (Зүүн гарын хотгор болон Таримыг хотгор) хэт хол тул Дундад иргэн улсын захиргаа тэнд хүрсэнгүй, Дундат иргэн улс нь бодит байдал дээрээ зөвхөн хятадыг л хамарсан Бүгд найрамдах улс байсан юм" гэж тэмдэглэсэн нь үүнийг гэрчилж байна. Маогийн коммунист засаглал олны хүндлэл хүлээсэн монгол, хятад бичиг соёлын боловсролтой дөнгөж гуч гарч яваа ноёхон Чин ван Балжирыг ад үзээгүй бололтой юм билээ.
Батжир цагаан ясны ноён хүний гэргий болж гурван охин, нэг хүү төрүүлсэн бөгөөд тэд монгол, хятад хэл дээр дунд, дээд боловсрол олж мэргэжиж, соёлжиж боломжийн ажил алба хашиж Өрөмч хотод болон Ховог сайрын хуучин Чин вангийн нэрээр байр сууц, өв хөрөнгөтэй болцгоожээ. Ер нь Маогийн Коммунист засаглал зах хязгаарын орон нутгийн ван ноёд, лам хувраг нарт манайх шиг хомроголон баривчлах, өмч хөрөнгий нь хураах, цаазлах хүртэл ял оноолгүй уян зөөлөн ухаалаг бодлогоор хандсан юм билээ.
Ховог сайрт хуучин болоод шинэ түүхийн хоёр байгууламж хэн хүний анхааралд өртөж нүд хужирлах аж Энэ бол ойрадын Эрдэнэбаатар хун тайжийн өргөөний суурь балгас. Нөгөө нь хотын төвд босч байгаа ойрад сургуулийн "Жангар" туульд зориулсан ордон музей. Хун тайжийн өргөөний суурь Ховог сайр хотоос зүүн хойш хоёр мод орчим зайтай. 1636-1643 онд Орос-Хятад, Уйгар урчууд барилгачдаар бариулсан ойрадын Эрдэнэбаатар хун тайжийн ордны ор суурь нь үлджээ.
Баатар хун тайжийн хүчин чармайлт, нэр төрөөр 1641 онд Халх-Дөрвөн ойрадын холбоог байгуулж, монголын дөчин дөрвөн угсаатны төлөөлөгч оролцсон чуулганаар "Монгол-Ойрадын их цааз бичиг" буюу нэгдсэн монголын "үндсэн хууль"-тай болж байсан газар дээр бид гурван зуун далан хоёр жилийн дараа нүүрэндээ нугалаатай, нүдэндээ нулимстай зогсож байна.
Чингис хааны Их монгол улсаас хойш, ар, өвөр, ойрад монголчууд хэзээ ч нэгдэн эвсэж чадалгүй хоёр их хөршийнхөө алдас болж задран бутарсан нь хөөрхий. Ховог сайрын уул, Хатан уулаас (5-10 мод газар) чулуу бэлтгэн зөөж босгосон энэ "цайз хот", 16,8 түмэн (арван зургаан мянга найман зуу) ам дөрвөлжин талбайтай, тал талдаа мянгаад метр урт (4км) чулуун хэрмийн өндөр нь 5,2м, өргөн нь 10м (хоёр жууз тэрэг зөрөх боломжтой). Хэрмэн цайзын дөрвөн өнцөгт харуулын өндөр бүхээг байжээ.
Мэдээж өндөр хэрмэн бэхлэлт дотор Баатар хун тайжийн их ордон, бага ордон, соёл цэнгээний газар, ноёдын болоод цэргийн жанждын чуулганы танхим гээд олон барилга байгууламж байсан суурь үлдэц байна Эрчис мөрөн, Чингэл Цагаан голоос суваг татаж хэрмэн бэхлэлтийг тойруулан гүн усан хамгаалалт хийсэн нуур цөөрөм үүсгэсэн (хэрмийн дотор ба гадна) ул мөр үлджээ.
Дөрвөн ойрадын Зүүн гар улсын улс төр, аж ахуй, цэрэг-дайн, соёл урлагийн төв "нийслэл" болсон энэ "цайз хот" Баатар хун тайжийн хүү Сэнгэ, Галданбошгот нарын хаан суудлын өргөө болж зуун тавиад жил оршин тогтножээ. Баатар хун тайжийн "цайз хот"-ын гадаа дөрвөн мянган алд зэл татаж унага уяж гүү сааж айраг (чигээ) эсгэж найр хийдэг байсан гэсэн домог яриа байна. Зэлийн гадасны мод зуун алхам дутамд зоолттой байсан ор мөр үлдсэн гэсэн баримт олж ийм дүгнэлт өгсөн бололтой. "Дөрвөн ойрадын сүм" гэж нэрлэж байгаа энэ туурь БНХАУ-ьш Шинжаан-Уйгарын өөртөө засах орны түүхийн дурсгалын хамгаалалтад орсон ажээ.
Ховог сайр аймгийн төвд босгоод дуусч байгаа "Жангар" туулийн дурсгалын талбай хоёр том сүм, суврагатай асар том байгууламж. Төв дундаа Жангар туулийн 12 баатар: Хонгор баатар, Алтан цээж Баавай баатар, хүнд гартай Савар баатар, орчлонгийн сайхан Минян баатар, Бурхан Бор мацаг баатар, Эрх хар нүдэн баатар, Гүзээн Түмбэ баатар, Алтан Араач баатар, Догшин Хар Санал баатар, Хэлмэрчин хээ Жилбэ баатар, Салхин Тавалбаатар, Сумч хар жилэн баатрыг дүрсэлсэн сүрлэг хөшөөтэй.
Энэ цогцолборыг 2014 онд Ховог сайрт хуралдах Жангар судлалын Их хуралдайд зориулан,, босгож дэлхийн ойрад монголчуудыг шагшуулан гайхуулах ажээ. Хуралдайд гадаад дотоодын дөчөөд орны олон эрдэмтэд, судлаачид туульчид ирж илтгэл хэлэлцүүлж, урлаг соёлын үзэсгэлэн нээж, дуу хуурын хур буух юм байна. Манай уугуул нутгийнхан намайг энэ хуралдайд ирж илтгэл тавих урилга өгсөн Би “Торгуудын бага нүүдэл"-ээр илтгэл, бэлтгэх бодолтой буцаж ирсэн.
Булган сумаас Ховог сайр орох зургаан зуугаад мод газрыг хурдны гэж хэлмээр засмал замаар "Жип" машины зуу давсан хурдаар тав зургаан цаг давхиад хүрчих аж. Монгол Алтайн өврөөс асгарсан Булган гол Баян-Өлгий аймгаас манай Булган сумаар дамжин Шинжаан-Уйгарын нутагруу гардаг. Алтайн өврийн хятад талаас Эрчис мөрөн, Чингэл Цагаан гол Булган голтой нийлэн далай мэт цэлэлзэн Зүүн гарын цөлийг ундаалдаг ажээ.
Хасагийн, Алтай аймгаас цааш Ховог сайрын хил өнгөрөхөд Булган Чингэл, Цагаан гол Эрчис мөрөнг боож Өрөнгө нэртэй асар том нуур бараг хязгааргүй мэт хөхрөнө. Энэ нуурыг цутгамал зуурмагаар өндөрлөн хөвөөлж, хоёр салаалж Зүүн гарын цөл дундуур урсган нэгийг нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл зургаан сая хүн амтай Өрөмч хотыг, нөгөөг нь газрын тосны үйлдвэрийн Харамай хот болон орчин тойрны сая шахам хүний ундаалдаг ажээ.
Өрөнгө нуурын гуран дахь урсгал нь Эрчис мөрөн, Ховог, сайрын нутаг дамжин хүн малын ундаа газар тариалангийн тэжээл болон хувиа хүртээсээр Орос Казахстаны нутагт орж Иртыш гэдэг Орос нэртэй болж олон, сая хүнд буян болдог чандмань эрдэнэ ажээ. Алтайн өвөрийн дөрвөн голыг нуур болгон Шинжаан-Уйгарын цөл дундуур урсган говийг ногооруулж, хүн амьтныг ундаалж байгаа хятад ухаанаас бид яагаад "зээлдэж" болдоггүй юм бол доо.
Тэрбум, тэрбумаар улаан, ногоон мөнгө зээлж идэж, уух дуртай бид нар, хүүгүй, өргүй "ухаан" гэдэг "валют"-ыг зээлж баймаар. Бороотой жил үерлэж "айлгадаг", гантай жил хатаж "ангуулдаг" Туул, Сэлбэ, Улиастай, Хэрлэн, Орхон, Сэлэнгэ ... гээд гол мөрнийхээ усыг хаврын цасны, зун намрын үерээр нуурлан боож аваад гантай цагт говийг, тариалан сувгаар усалдаг хятад ухааныг зээлдэхсэн дээ.
Ц.Мухар
Эрдэмтэн зохиолч
Сэтгэгдэл0
Монголын түүхийг харахад ухаан муутай, урд явдлаасаа сургамж авалгүй гаргасан алдаан дээрээ ахин дахин алдаад байдгаас ийнхүү ард урд хоёр талаасаа харийн хоёр үндэстэнд шахуулж өрөвдөм арчаагүй байдалд орсон харагддаг. Хоорондоо харилцан эвсээд ойлголцоод харийн улстай уран ухаанаар харилцах арга ухаан дутаад байх юм даа монголчуудад. Өөрийн үндэстний өнгөрсөн түүхийг сайтар судалж алдаа оноондоо үнэлэлт дүгнэлт өгөхийн хажуугаар Орос, Хятад, Америк, Япон гэх мэт бусад том улс үндэстний үүх түүхийг нарийвчлан судалж чухам яаж ийм амжилтанд хүрсэн арга туршлагыг олж мэдэхийг хичээх хэрэгтэй санагддаг. Манж мэтийн үндэстэнүүдийн устаж үгүй болсон түүхээс ч гэсэн сургамж авах хэрэгтэй болов уу. Монголынхоо түүхэнд шунан дурласаар түүхэнд дуртай болсон, харин Америкийн түүхийг хальт ч болсон үзээд бидний монголчуудад сурууштай, авууштай зүйл ямар их байдаг юм бэ гэж бодох болсон. Америкийн түүх бол орчин үеийн соёл иргэншлийн түүх, хөгжил дэвшлийн түүх байдаг юм байна билээ. Маш их алдаж оносон, гэвч олуулаа хэлэлцээд урдахь туршлагаасаа сургамж аваад яваад байснаас одоогийн энэ их гүрний хэмжээнд хүрсэн байдаг.
http://en.wikipedia.org/wiki/Galdan_Boshugtu_Khan . энэ хаягаар үзнэ үү?
Bid evtai baij Huchee negtgesen bol Tenger uulaas Solongos hurtel holoo jiij hevteh bailaa. Odoo yaaya gehev. Ene zurag Altain tsaad taliin zurag shig bna. Chiig ihtei arts urgasan saihan nutag daa. Bas Sayan baina. Haramsaad baidag yum ene gazar nutgiin toloo
Harin tiim. Tenger uulaas Solongos, Ar Baigalaas tsagaan herem. Odoo bidend Altain tsaadag bayalag, Sayanii aguu ih orduudtai, ooroor helvel delhiin hamgiin bayan, huchirheg uls bolhoor bailaa. Manjuud MGLchuudiig diilehgui gedegee medej baisan. Iimees buur anhnaasaaa butargah baidalaar baga bagaar merj ideh bodlogoo amjilttai bieluulsen novshnuud yum.
bugd haan boloh bolomjtoi yg hen haan boloh ystoig n huulichilj huulchilsnaaa dagak murduuleeguin gai shuude ene bol bugd haan boloh bolomjtoi ym chin henii ch tolgoid ylanguya erh medel buh zuil n burdsen tiim humuus hoorondoo baildhaas yaahav bidend uujuu uhaan negnee huleen zuwshuurdug zan chanar tui ch alga odoo ch
GALDAN BOSHIGT EKH NUTAG AA SAHIAD ,TOV AZI,TURKESTAND NOYORHOL OO TOGTOOSON HEVEER MOROOR OO BAISAN BOL YUND IIM YUM BOLDOG YUM.TENEGTEJ AR MONGOLYG DAILAAR MORDOJ ,MANJIIN AMAND HAYAJ ADAG SUULD N KHAN SHIREECHGUI OROS MANJIIN HOOL BOLOOD DUUSSAN DAA.
Галдан зүгээр байсан халх руу дайраагүй юм байна лэ. Чахундорж эхэлж Зүүнгар луу дайраад хүн ардыг алж хядаж эхлэхээр нь буцааж дайрсан бн лээшдэ. Түүхээ уншаач. Галдан Чахундорж хоёрын явдлыг хүнээр жишиж яривал эхэлж өдсөөр байж зодоон цохион үүсгэчих мөртөө бас дийлэгдчихээд дараа нь энэ намайг зодчилоо гэж гонгиноод өөр гадны хүн дагуулж ирээд нөгөөдөхөө хавсарч байгаад польдчихсон явдал шүү дэ.
Chahuundorj Zanabazariin duu Manjid zutgesen.Ah ni Halhiin anhdugaar Bogd tsoliig Beejind avsan baidag.
Лалар Чахундорж манжийн заавраар ажиллаж 40 4 ийн заалтуудыг эвдээгүй бол ойрад халх 2 муудалцаж байлдахгүй байсан юм. Хажууд нь цуг байсан ах Занабазар нь дүүдээ зөв зүйтэйгээр нөлөөлөөгүйгээс харахад бас урвагч байсийм бафйна лэ.
ZASS SHAAGAAD L ZASAGT HAAN TUSHEET HAANY HERUULD HOSHUU NEMJ ,AR MONGOLD EZEN SUUH GESEN AMBITSAND AA HOTLOGDOJ ...OROSYN HATGAASAAR TUSHEET KHANYG OROSUUDTAI OVOR BAIGALIIN NUTAGAA HAMGAALJ DAITAJ YAVAHAD CHONO BOROONOOR GEDEG SHIG DOVTOLJ ORSON YUM L BAINA LEE.DEER N 5-R DALAI LAMD SHAVILJ YAVSANY GAIGAAR SHARYN SHASHINY GELUGPA URSGALYG DELGERUULEH GEJ AR MONGOLD DOVTOLSON CH GEJ YARIDAG YUM .OORSDOO TUUKH EE UNSHITSGAA ...YAVSAN HOIGUUR OROSYN HATGAASAAR TSEVEEN RAVDAN KHAN BOLJ ERGELT HIISEN BDG YUM
Er ni Oirduuduudad buruug ogoh ni mash buruu. Ih ezen Chinggisees hoish Mgliin haad noyodiin uulzalt dandaa 4 Oirdiin sanaachilgaar hiisen baidag. Hamgiin suuliih ni 20r zuund Dorvod dalai haan Tumendelgerjaviin sanaachilgaar hiisen bdag. Odoo bodohod Oirduud alivaa asuudal shiidehdee ih ardchilsan uzeltei evsej chaddagt bsan yum shig. Hyataduud manjiin haanii arhiviig nuutsiin zeregleldee oruulsan bdag. Zadarval manai halhiin haaduud avilgal avsan asuudal ch garch magadgui uu shuu. Er ni ter yeiin nuuts ih l todorhoi bolno doo. Yamar ch bsan manjuud oirduudaas mash ih aij bsan. Tedend huch havsarsan ni halhuud, ovor MGLchuud bsan gedeg unen.
Shashinii yalgaa baisan gedeg bol unenii huvitai. Lamiin gegeen, Dogshin noyon hutagt Danzanravjaa, Galdan nar neg ursgaliig shutdeg baisan. Gehdee Tusheet haniig Orostoi baildaj baihad araar orson ene ter gedeg bol dainii 1 odor, Manjid dagaar orsonoo zovtgoh gesen shal balai yaria. Oird Manjiin dain hagas zuun jil urgeljinsen sh dee. Herevee Manjuud shuud Oirduudtai nuur tulsan bol nusaa sugartal taviulah baisan. 3 udaagiin baildaand ted Galdand segsiitelee yargaluulsan sh dee. Harin Halh Ovor MGLchuud orj irseneer baidal oorchlogdson. Manjuud Oirdiig ezelsenii daraa hiisen yargalal bol dandaa MGLchuud hiisen baidag. Amidaaraa buluulsan Oirduudiin amisgald gazariin hors 3 odor hodolj tuun deer ni sogtuu MGL tserguud algaj baisan gedeg yaria ch bii. Er ni Oirduudiin tsusaar MGLchuud l garaa ugaasan sh dee.
ENE AMARSANAA BAS BUTEHGUI GAR BAIJEE
Сайн байцгаана уу? Мухараа, зөндөө их сонин сонслоо, ашгүйдээ,явсных садан төрлийнхнийгөө сураг гаргад учирч уулзчихдаг. Тэр "Байна гэдэг сайхан" хэмээх дуу үг нь тун сайхан юм. Ингэхэд өөрөө дуулж буйн бичлэг хийсэн болвуу, яасан бол. Бүүр аятай нь сонсмоор санагдчихлаа.
"Байна" гэдэг дуугаа Жавхланд өгмөөр юм.Аяыг жаахан орчин үед оруулж болно шүү дээ.Хар хархан харцыг ямар сайхан амьдруул ваа.
гаргад-гаргаад.
Saihan niitlel baina, bayarlalaa. Bidnii ergen toirond, bidnii medehgui gazar amidral urgeljleed l. Uzeg tani hurts baig.
MALAA KHUI KHUI GEDEG CHIN HYUTAD BISN KHOTANG KHELDEG BIZDEE MUKHAR MALAA UYN LALIIN SHASHINTAI KHYUTAD KKKKKKKKKKKK
chi zail
тиймээ эвдэрч эрх мэдэл булаацалдсан ноёдын гайгаар монгол улс бусдын олз болж дэлхийн лидер гүрнээс олон зуун жил дарлагдан дэлхийн хамгийн хоцрогдсон устаж байгаа үндэстэн болсон юм. энэ дээр бие биенийхээ дээр гарах гэж баруун зүүнээрээ мөчөөрхөж байгаа хүмүүс мэдтүгэй бусдын хатгаасаар асуудал ингэж үүсдэг юм
үнэн хэрэг дээрээ төв азийн нүүдэлчин гаралтай бүх овог аймаг өөрсдийгээ чингисийн удам гэж үздэг нэг үгээр хэлбэл бид гарал үүсэл нэг гэсэн өнцгөөс хардаг гэхдээ хэн нь хэн бэ гэдэг асуудал гараад ирэх үед нэг нь нөгөөгөө үгүйсгэж эхэлдэг ХҮНИЙ АРАНШИН
YAG UNENDEE KHOBOG SAIRIIN ENE MAGTAAD BAIGAA TORGUUD NOYOD MONGOLIIN TUUKHEND KHAR MURTEI KHYATADIIN KHUVID BAKHARKHALTAI KHUMUUS TIIM BOLKHOOR L UDAM SUDRIIN KHYATADUUD OROLDOOGUI ED NAR URVAAGUI BOL MONGOLIIN BARUUN KHIL KHOBOG SAIR BAIJ 600KM URTSAKH BAISAN BOGDIIN BOLON ARDIIN TURIIN YUED DAGAAR OROKH 100% BOLOMJ BAISAN ED MUNGU SHUNALAAR MONGOLOOS URVASAN KHUUMUUSIIN TALAAR NEG IKH GOYO UIM BICHEED DEMII SHUU CHOIBALSAN TUSGAI AJILLAGAA YUVUULJ BAIJ KHEDEN TORGUUD AIL ORUULJ IRSEN TUUKHTEI BUSAD N KHYATADAA DAGAAD YLDSEN KHUMUUS UYM UNENEEREE SAIKHAN SHUU OLON JIL UNGURSUN YAJ CH BICHIJ BOLNO GEJ BODOOD BNUUF
Suuliin ued Sonin hevleld oirduudiin talaar ih garch bna, oirdiin ih hugsuu gej naadam hiij ch bh shig, mongolchuudiig bitgii taltsuul, suraggui bsan humuus shuu dee, mongoliin zah hyazgaar nutgiin humuus. Mongolooroo neg setgehuitei bai, mongolchuud AN, MAN gej uzel bodlooroo huvaagdaj bolno, tuunees hedhen zuunii umnuh garal ugsaag ergej sergeej taltsuulah shaardlagagui.
Сайхан нийтлэл байна. Түүхийг шүүмлэхээсээ урьдаар сургамж авбал зөв болно. Эрх мэдлийн төлөөх, эд мөнгөний төлөөх улайрал өнөө ч бидний Монгол Улсыг ганхуулах хэмжээнд байгаа гэдгийг мартаж болохгүй. Эрх мэдэл, эд агуурс, тансаглалыг горилогчид нам, холбогоор талцан юу ч хийхээс буцахгүй байгаа шүү, сэрэмжтэй л байх цаг шүү монголчууд аа.
Энэ Шинжаанууд их сонин нэртэй хүмүүс юм Мухар ч гэх шиг Захиа ч гэх шиг
Мухар гуай Торгууд түмний тухай сайхан ном бичсэн мундаг сэхээтэн хүн дээ. Энэ замын тэмдэглэл ч үнэхээр сайхан болжээ. Зүүнгар нутгаараа явсан юм шиг санагдлаа. Баярлалаа.
Галдан бошигт халх руу халдан түйвээж байх завсар Оросууд Сибирь рүү түрж Байгаль нуур, Сэлэнгийн адаг төдийгүй Сибирийг тэр чигээр нь Оросуудад алдсан даа бид. Галдан бошигт Оросуудтай хуйвалдаж Чахундоржийг шахах бодлого явуулсан гэдэг шүү.
Hahaha Baigali nuuriig orosuud Galdan boshigtiig turuhuus umnu ezleed avchihsan bsan yum huuhee . saihan shaah yumaa tuuhee unsh
Ойрдууд үеийн үед халхын хамжлага явах заяаг дээд тэнгэрээс эзэн богд аль хэдийн 13-р зуунд шийдээд өгчихсөн юм шүү дээ. Гэтэл тэнгэрийн зарлигийг тэрсэж, боол байх заяагаа эзэн гэж андуурч ирсэн эх орны нэгдмэл эрх ашгаас ямагт урваж, эзнийхээ эсрэг босч ирсэн учраас тэнгэрийн таалалд нийцээгүй юм. Цаг ямагт хядуулж, даруулж ирсэн.
Medleggui hun amandaa orsonoo burdag. Chi naadahiigaa net-d l bicheerei. Hunii hajuud helj tenegee gaihuulav daa.
Bayr urvagch,bayrtsogt erliiz metiin boosnuudees salaagui tsagt mongolchuud hujaad urvasaar baih bolno.erliiz,urvagch mongolchuudiig ilruulj toriin alban tushaalaas buulgah heregtei,tuuhee meddeggui,tuuheeree baharhdaggui uls torchid bol tunch ayultai gedeg n haragdaad ehellee.mongolchuud sercgee.
Урвагчидыг өршөөж болдоггүй юм байна. Эрт цагт урвагч Занабазар Чахундорж нарыг устгаагүйгээс болж монголчууд хядалцаж хятадын харьяат болсон байна. Тийм учраас одоо цагийн чахундорж нарыг эртхэн илрүүлж хатуу шийтгэх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол түүх давтагдаж мэднэ.
Чингис богдоос эхлээд урдахь үеийн бүх богдуудыг үгүйсгэхийн тулд Манжууд Занабазарт анхдугаар богд хэргэм өгсөн. Дараачийн бүх Богдууд Манжийн төлөөний хүмүүс байсан.Занабазарыг хэт их өргөмжилдөг хүмүүс бүгд Манж гаралтай зарим нь цэвэр Манж хүмүүс байдаг бөгөөд өөрсдийгээ төв халх гэж өргөмжилдэг хүмүүс байдаг.
Их эзэн Чингис хааны бүхийл амьдралынхаа туршид зорьж, зүтгэж бүтээсэн зүйлийн үр дүнг хамгийн товчоор Плано Карпини,В.Рубрих нар дараахь байдлаар илэрхийлсэн юм. Үүнд:Монголчууд биднийг сэргэн мандаж хөгжин цэцэглэж ,дэлхийн талыг эзэгнэж хаа явсан газартаа төрт ёс дипломат харилцаа тогтоон, Хятадад Датун, Энэтхэгт Тажмахал, Орост Бат хааны ордон зэрэг орд харшийн гайхамшигийг бүтээж, Перс, Иран, Иракт одон орон математикийн ШУ-ыг хөгжүүлж, гар урлал уран зургийг дээдлэн урамшуулж хүн төрөлхтөний түүхэнд үнэлж барашгүй үнэ цэнэтэй ул мөрөө үлдээж явах үед бидний өвөг дээдсийн минь дунд олон жил хамт амьдарсан Плано Карпини монгол хүний ёс суртахуун ,ахуй амьдралын хэвшил, зан ааш араншин,эв нэгдэл нөхөрлөлийн тухай : “Тэдний хооронд хэрүүл маргаан гарах нь маш цөөн,хоорондоо зодолдоно гэж байхгүй, өөр хоорондын дайн тулаан хүн амины хэрэг хэзээч гардаггүй. Нэг нь нөгөөдөө хүндэтгэлтэй хандана, бүгд өөр хоорондоо хангалттай хэмжээний найрсаг эвсэг харьцаатай, идэх юм ховор байсанч дуртайяа бие биетэйгээ хуваалцана.Тэд мөн их хатуужилтай нэг хоёр өдөр юүч идэлгүй хоосон байсанч тэвчээр алдсан байдал харагдадгүй, цадатлаа хоол идэчсэн юм шиг дуулж тоглож байдаг. Унаагаар явахдаа тэсгэм хүйтэн жавар, аагим халууныгч ажрахгүй туулна.Эд нар зүгээр нэг булбарай хүмүүс биш” гэсэн тодорхойлолтыг хүн төрөлхтөнд бичиж үлдээжээ. Эзэн хааны гол хүсэл Монголчуудад олгосон хүчирхэг хэвээрээ байх дархлааны гол амин сүнс нь энэ байсан боловуу. Гэтэл одоогийн бид нар Хааныхаа нэрийг эвлэлдэн нэгдэхэд бус харин хагалан бутаргахад, эх орныхоо эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгчдийг агнахад ашиглаж байх шиг байна.
Ih sonirholtoi niitlel bna. Baruun aimgiin yalanguya olon yastnii nutag Hovdiin talaar ihiig medmeer bna.
Bitgii emzegle, bid oirduud baisan baisaar ch baih bolnoi.Bid mongoliin tuluu setgeltei uuneesee bolj hyaduulj yavsan humuusiin urs, harin oird ayalga ustaj alga bolj baigaad haramsaj bna.Sergeeh heregtei. Chahuundorj buriaduudiig ahmgaalj orostoi baildaj baisan gedeg bol ulger shuu. Zarim amitan huuruud baih shig baina. Mongol uls mandtugai
ayalagaa geegeed baigaa chin ta nariin uursdiin buruu.uur henii ch buruu bish
Olon yastnii nutag hovd ene ter geheed gol harlah shig boloh yum.Olon yastanuud bish erduu l oirduud shu dee. uursduu oirduud gej heleheesee aidag ichdeg, busad ni olon yastan gej tsolloood zogsoj baidag, eruusee oid tuursun sarmagchin boljee
oirduud oir zuuraa,uuldvvd ubur zuuraa temtseldene gesen helts vgiig bodohod ilvvdehgvi busdad nylzaah muuhai
ter unen shuu,odoogiin Oiraduud buh buruug Halhuudad nyalzaaj yalarhah geed baidag yum shig,yag unendee Oiraduud dotroo dotooddoo uursduu taaramjgui, erh medliin tuluu bie bienee unagasaar irsen baidag shdee.
Ene olon golyydiig ylsaas bondiin mungunuus ni ch bolov avaad booj hadgalaad ene ih govi tsul bolson gazaraa ysalj hugjyyylj boldoggyi l uiym baihdaa ene tur zasag.olon tyrshlaga hajyyd l baij baina shyy dee.
uuld dabaachiig darhaar toguud amarsanaa manjiig daguulah irj zobloh tarisnaas hoish tengeriin gesgeel amsaj 200 jil salhin tsetseg ubchin delgerch zobson halhad irsen ni shn amidarch bnaa ebtei by tvvh guibuulaad yah be bidnii balag bagadaagvi uuld,bayd,torguud durbud hvmvvs ee
Амарсанаа чинь торгууд биш хойд аймгийн ноён хүн. Тэр үед торгуудын голлох хүчин нь халимаг руу нүүгээд 100 гаруй жил болчихсон байсан үе. Одоогийн ховд аймгийн булган сумынханы дээдэс Сэрэн ноёноор удирдуулсан 14000 өрх хуучин торгууд нар дайнд оролцсон. Үндсэн хүчин 60 мянган өрх торгууд халимагт байсан. Сэрэн ноён үхтэлээ тэмцээд дийлэгдээд ирэхээрээ торгуудаа дагуулан халимаг нүүгээд 20 жилийн дараа их нүүдэлтэй цуг эргэж ирсэн болохоор хуучин байж байгаад явсан торгууд буюу хуучин торгууд. Яг халимагт хэдэн үе байж байгаад ирсэн торгуудуудыг шинэ торгууд гэж нэрлэсэн юм. Ховдын булганыхан бол хуучин торгууд хошуу юм. 4 ойрад бүрэн хүчээрээ халх манжтай үзэж чадаагүй.
hamjlaga yabah zayagaa ezen gej andyyrsan gene uu
Ene niitleldee foto zurag oruulj bayajuulax bj dee. Tegwel zvgeersen.
Их эзэн Чингис хааны бүхийл амьдралынхаа туршид зорьж, зүтгэж бүтээсэн зүйлийн үр дүнг хамгийн товчоор Плано Карпини,В.Рубрих нар дараахь байдлаар илэрхийлсэн юм. Үүнд:Монголчууд биднийг сэргэн мандаж хөгжин цэцэглэж ,дэлхийн талыг эзэгнэж хаа явсан газартаа төрт ёс дипломат харилцаа тогтоон, Хятадад Датун, Энэтхэгт Тажмахал, Орост Бат хааны ордон зэрэг орд харшийн гайхамшигийг бүтээж, Перс, Иран, Иракт одон орон математикийн ШУ-ыг хөгжүүлж, гар урлал уран зургийг дээдлэн урамшуулж хүн төрөлхтөний түүхэнд үнэлж барашгүй үнэ цэнэтэй ул мөрөө үлдээж явах үед бидний өвөг дээдсийн минь дунд олон жил хамт амьдарсан Плано Карпини монгол хүний ёс суртахуун ,ахуй амьдралын хэвшил, зан ааш араншин,эв нэгдэл нөхөрлөлийн тухай : “Тэдний хооронд хэрүүл маргаан гарах нь маш цөөн,хоорондоо зодолдоно гэж байхгүй, өөр хоорондын дайн тулаан хүн амины хэрэг хэзээч гардаггүй. Нэг нь нөгөөдөө хүндэтгэлтэй хандана, бүгд өөр хоорондоо хангалттай хэмжээний найрсаг эвсэг харьцаатай, идэх юм ховор байсанч дуртайяа бие биетэйгээ хуваалцана.Тэд мөн их хатуужилтай нэг хоёр өдөр юүч идэлгүй хоосон байсанч тэвчээр алдсан байдал харагдадгүй, цадатлаа хоол идэчсэн юм шиг дуулж тоглож байдаг. Унаагаар явахдаа тэсгэм хүйтэн жавар, аагим халууныгч ажрахгүй туулна.Эд нар зүгээр нэг булбарай хүмүүс биш” гэсэн тодорхойлолтыг хүн төрөлхтөнд бичиж үлдээжээ. Эзэн хааны гол хүсэл Монголчуудад олгосон хүчирхэг хэвээрээ байх дархлааны гол амин сүнс нь энэ байсан боловуу. Гэтэл одоогийн бид нар Хааныхаа нэрийг эвлэлдэн нэгдэхэд бус харин хагалан бутаргахад, эх орныхоо эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгчдийг агнахад ашиглаж байх шиг байна.
Uuurdiin huvuud evtee baitn, mongoliin gazar gazriin huvuud evtei baitn, Tsuvuun tsagiig ev negdeleer l davna shuu dee
Сайн байцгаана уу? Хүүе, Хасараа, сайн уу,мэнд үү чи минь? Чамтай таарах маань хомсдоод л байсан, ашгүй энд таарах гэж. ХЭХЭХЭ, тэгж байгаад нүүр нүүрээ харалцаж танилцах юмсан гэж төрдөг. Болно биздээ, замын хүзүү урт гэдэгдээ.
Халхын ноёдууд Хятадын зусарч зан өнгө мөнгөнд хууртаж, Галдан Бошигтын болгоомжлуулж явуулсан улаачдыг нь зэрлэгээр хөнөөж, Манжийн шороон түмэн цэрэгтэй нийлж Галдан Бошигтыг хиар цохин Манжийн 200 жилийн дарлалыг эхлүүлсэн гашуун түүхтэй билээ. Хойч үе маань түүхээ мэдэж байхад илүүдэхгүй. Өнөөгийн ноёдууд ч Цэдэнбалын дараанаас Оросуудыг хөөж гарган Хятадуудаар Монголыг дүүргэж байна. Монголын нийт газар нутгийн дийлэнх нь лицензээр Хятадуудын гарт орсон байна. Тун удахгүй Хятадууд ноёрхлоо тогтоохыг үгүйсгэх аргагүй.
hooe tanai erguu galdan chini ehleed oiradiin tutiig bulaaj avch ah duu nartaigaa evdreltsej oiradiin huchiig sarniulj tusheet khaniig orsuudtai baildaj baihad ni araar ni hulgaich nohoi shig getej baij mongoliin khuchiig zadalsan daa. odoo ta nar ter tuuhees icheed halhuudiig dandaa gurduj baidag bolson doo.
baruun aimgiinhan l halh oirad gej huuhnuudiin hovnoos ch dor yum yarij neteer sonin balai yum hiij yavdag shuu. haa ochij halhuud iim balai yum hiij yadaggui shuu. uursduu uvur zuuraa hiisen urvaltuudaa halhuudad nyalzaah gej oroldoh yum. davaach haaniig chini uuld ayush gegch manjid urvasan oirad nuhur hiisen baina gej naad niitleleesee sohorchoogui bol nudee neegeed olood unsh daa. uursdiinhuu ayalagaar yarihaas icheed halh ayalagaar yarij baigaa biz dee. odoo bas ungursun zuiliig hudlaa yarij mongol ulsiig maani hagaralduulmaar baina uu
tegeed ch oirad hun, halh hun gej baihgui mongol hun l gej baigaa shuu
Хятадууд яах вэ цаана чинь хасагууд НҮБ гээд 60жилээс дээш амьдарсан тусгаар улс байгуулна гэх вии Үндсэн хуульд Монгол улс бол Нэгдмэл улс гэзэр нутгийн хувьд хуваагдашгүй гэдгийг дахин өөр баталгаатай механизмтай болгох хэрэгтэй Давхардаваагийн Газрын холоос цайвалзах нутгийн минь бараа нийтлэлийг уншаа биз дээ энэ чинь бодит биелэлээ олчихсон байдал шүү дээ
торгууд бол яах аргагүй эртний түүхтэй баатарлаг ард түмэн их эзэн хааны торгон хишигтэн цэрэгт байлдаж явсан баатарлаг ард түмэн энэ маргаангүй үнэн гэхдээ арчаагүй төр байна гэдэг нийгэм улс юуны идэш болход бэлэн гэсэн үг одооны төрийг хараач та нар зүгээр л мөнгө угаах бохир газар болжээ.Бид цөөхүүлээ ч хүчирхэг үндэстэн 2-3 настай ямар ч монгол нялх хүүхэд хятад харь хүнийг хараад хэзээ ч монгол хүн гэж хэлэхгүй бид хүчирхэг больё гэвэл 1-р эдийн засгаа хүчирхэгжүүлэх 2-р хүн амаа өсгөх 3-р цэрэг армийн хүчээ зузаатгах бид чадна!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
1907 онд Манжууд Монгол алтайн цаадах нутгийг Ховдын хязгаараас салгаж "Алтай хязгаар "гэдгийг байгуулж төвийг нь Алтайн шар сүмд төвлөрүүлж Манжийн амбаныг суулгасан үеэс баруун монголыг задлан бутаргах ажил эхлэсэн түүхтэй юм.1912 онд Ховдын хязгаарыг захирч байсан Манжийн амбаныг хөөж Ховдыг чөлөөлсний дараа Богдод Халхад нэгдэх өрөгдөл гаргасныг ёсоор болгосон, 1914 онд тагна тува Оросын Енсейн губернид харьяалагдах болсныг 1915 оны Хиагтын 3 этгээдийн хэлэлцээрээр баталгаажуулсан юм. Иймд торгуудуудын салж сарнисан шинэ түүхийг 1907 оны үеээс судлах зүйтэй болов уу
halhuudin hamgiin hogin zan erdo ene bxgvi yu hvnii hsn bvteetsig dandaa ogvvsegdeg neg l ix chingis yrisan soliorol ta nar shig zalxuu,arxichin,urvagch dolignuur hudalch hulgaichuud chingisin udam gevel holoo hevtene.
bantsan ovoo emee chin bidnig hydsaar bgad manjin hashaand oruultsana
chingisin halh tseeje deldej chadax zan bii daisan irvel dolignoj bogsiin doloox neg saixan zan bii deeshe yrval dooros tatah ataarhuu boonooro niilj bgad manjid urvasana hoorhon aragtsaan vnende hlhed ta nar manj hujaagin erliiz ymdaa
hutsaarai oirad tvmen bool gene vv chengis haan bvh mongol tuurgatnig negtgesen blxos bish bool tsugluulaagvi harin ta nar oorsdo bool blj manjiin bogs dologo bzde harin bid ertnees naash nerlegdej irsen nereere bgaa hvmvvs xarin urwagch xalxuudig mdxgvi ym bnshv
unshahad vneher haramsaltai ym ene amarsanaa ystoi hogiin amitan bje. odo tegtel hoshog ni bosgox ymar hereg bna "dawaach" bs bvtelgvi haan bsn bloltoi bitgii tgd halhuudig buruutgaad bai ( bid oorsdo owor zuuraara ew negdeltei bsn bl yu gj ingej hyduulj hol2 tsollogdox bilee dee) harin galdantseren l gaixamshigtai dotood bodlogotoi tor barixda sain haan bsn bloltoi daanch zurag horog ni bdggvi ym.
Altan urag mongoliig manduulj altan yrag mongoliig mohooson
Tiimee Chingisiin altan urag uuruu Mongoliig sunuusun yum. Ligden haanii uees Altan urguud bugd manj hyataduudad urvaj ulsaa zarsan nugeltenuud
tiimee Ligden haanii uees altan urag gegdegchid manj hyataduudad urvaj mongolchuudaa hyadsaar bgaad Mongol turiig muhuusun tuuhtei
Халхын ноёдууд лигдэн хааныг цахар хэмээн үл ойшоон халхын шолойг цэцэн ханаар өргөмжилж лигдэн хаанаас уравсан өвөрлөгч аймгуудтай ниилж лигдэн хааны хүчийг суларуулж манжаас хээл.хахууль бэлэг сэлт авдаг байсан юм шүү Лигдэн хааныг алтан ургын хүн гэдэгийг мартсан юм шиг тэрч бүү хэл лигдэн хааны эсрэг цэрэглэн дайрч байсан үүний нотолгоо нь лигдэн манжид ялагдаад зугтахдаа халхад очилгүйгээр хөхнуурийн зүг явсан юм халхын цэцэн хан шолой тэргүүтэй ноёдын урвалтыг хожим өндөргэгээн занбазар түшээт хан чахундорж нар давтсанаар монгол улс бүхэлдээ манжын эрхшээл орох үүд хаалга нээгдсэн юм