sonin.mn
Сэтгэгдэл (0)
Хэл бичгийн эрдэмтэд крилл бичгийн дүрэмд өөрчлөлт оруулах төсөл боловсруулж байгаа билээ. Үүнтэй холбогдуулан “Крилл бичгийг хамгаалах Монголын хороо”-ны тэргүүн, Монголчуудын угийн бичгийн академийн Ерөнхийлөгч, академич, гавьяат багш П.Рэнжин гуайтай ярилцлаа. 
 
-Хэл шинжлэлийн зарим эрдэмтэн монгол хэлний дүрэмд өөрчлөлт оруулахаар төсөл боловсруулж байна. Эл асуудалд танай хорооныхон хэрхэн хандаж байна вэ? 
 
-Бичиг үсгийг шинэчлэх, өөрчлөх тухай асуудал зөвхөн өнөө үед яригдаж байгаа юм биш. Хэт үндсэрхэг сэхээтнүүд 1990 онд крилл бичгийг устгаж, уйгаржинг төрийн бичиг болгоё гэсэн. Тухайн үед бид нэг хэсэг дуугүй хүлээцтэй харж байтал УИХ-ын тогтоол гарч нэгдүгээр ангиас уйгаржин бичиг зааж эхэлсэн.
 
Тэгээд хэл бичгийн ухааны доктор, профессор, Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал Д.Ёндонгоор ахлуулсан манай хороо байгуулагдсан юм. Манай хороонд тухайн үеийн нэртэй эрдэмтэд байсан. Тухайлбал, ХААИС-ын захирал Жамъянжав, эрдэм шинжилгээний ажилтан, геологич Н.Сэр-Оджав, С.Мөөмөө багш, МУИС-ийн Ц.Шагдарсүрэн, одоо хүрээлэнгийн захирал байгаа Л.Болд, АУЗ Л.Түдэв, “Өдрийн сонин”-ы эрхлэгч Ж.Мягмарсүрэн гэх мэтчилэн 20 гаруй хүн байгуулсан.
 
Үүний хүчинд уйгаржин бичгийг нэгдүгээр ангид заах, төрийн бичиг болох асуудлыг түр хойшлуулж крилл бичиг хэвээр үлдсэн юм. Гэхдээ бид зөвхөн өөрсдөө шийдээгүй. Монгол хэлний олон мянган багшаас санал авсан. Уйгаржин бичгийг төрийн бичиг болгох уу, нэгдүгээр агиас нь эхэлж хүүхдүүдэд заах уу гэж асуусан.
 
Гэтэл багш нарын олонх нь нэгдүгээрт, криллийг уйгаржин бичгээр солих бололцоогүй, хоёрдугаарт, уйгаржин бичгийг бага ангиас заах ямар ч арга байхгүй гэсэн. Ер нь монголчууд өөрсдийнхөө хэл аялгуунд тохирсон бичиг үсэгтэй болох гэж олон зууны турш явсан. Тод, дөрвөлжин гээд бичгүүд байсныг та бүхэн түүхээс уншсан байх.
 
Крилл бичгийг бол 1944 онд Сайд нарын зөвлөлийн тогтоолоор Ц.Дамдинсүрэн багш тэргүүтэй эрдэмтэд зохиосон. Ингээд 1946 оноос хойш ард түмэнд заахад маш хурдан сурсан. Түүнээс өөр ямар ч бичгийг богино хугацаанд сурсан түүх байхүй. Бүх нийтээрээ бичиг үсэгтэй болсон. Улмаар 1970 онд Юнескогийн шагнал хүртсэн юм шүү дээ. 
 
 
-Та Ц.Дамдинсүрэн гуайтай ойр байсны хувьд мэдэх байх. Хойшид крилл бичгийн дүрэмд өөрчлөлт оруулаарай гэж хэлсэн гэдэг нь үнэн үү? 
 
-Ц.Дамдинсүрэн багш “Би энэ үсгийг зохиож, дүрмийг хийсэн нь үнэн. Гэхдээ бүрэн боловсорсон, хэн ч халдашгүй гэж хэлэхгүй. Хожмын мэргэд улам боловсронгуй болгож, Монголын ард түмнийг соён гэгээрүүлэхэд энэ бичиг үсэг үүргээ гүйцэтгэнэ” гэж хэлж байсныг санаж байна. Гэтэл одоо зарим эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн багшийг “Энэ дүрмийг өөрчлөөрэй, би их муу дүрэм зохиосон” гэсэн мэтээр гүжирдэж байна.
 
1984 онд Ц.Дамдинсүрэн багш өөрөө зохион байгуулаад С.Мөөмөө, Б.Осор нар найруулаад монгол бичгийн тайлбар толь гаргасан. Тэр толийг багш нар ч өөрсдөө өнөө хүртэл муу ашиглаж ирсэн. Цээжнийхээ бангаар өөрсдөө бараг дүрэм зохиодгоос болж дүрмийн маргаан гардаг. Түүнээс биш толио баримтлаад явбал ямар ч асуудал үүсэхгүй шүү дээ. Крилл бол манай ард түмний оюуны соёлд үнэхээр зохицсон бичиг. 
 
 
-Б.Ринчен гуай крилл бичгийг шүүмжилдэг байсан гэж зарим нь яриад байх юм? 
 
-“Утга зохиол урлаг” сонинд нэг хүн “...Б.Ринчен багш Ц.Дамдинсүрэнгийн крилл бичгийг шүүмжлээд шоронд орж байсан...” гэж бичсэн байна лээ. Энэ бол ор үндэсгүй гүтгэлэг. Учир нь Б.Ринчен багш 1930-аад оны сүүлээр шоронд орж байсан. Харин крилл бичиг 1940- өөд онд зохиосон шүү дээ.
 
Тэгээд ч энэ хоёр эрдэмтэн бичиг үсгээс болж маргаан үүсгэж байгаагүй. Яахав Б.Ринчен багш уйгаржин бичгийг хатуу баримталдаг хүн байсан. Гэвч нөгөөхөө шүүмжлээд, муутгаад байдаггүй. Тийм байтал одоо өөд болсон хүмүүсийн өмнөөс үг зохиож хагаралдуулаад байх шаардлагагүй л баймаар санагдана. 
 
 
-Ц.Өнөрбаян, Д.Төмөртогоо нарын эрдэмтэд төслөө боловсруулаад дуусах шатандаа яваа байх. Тэд хэлэхдээ дөрвөн үсэг хасна гэсэн. Энэ талаар та юу хэлэх вэ? 
 
-Яаж болох юм бэ. Бодоод, бичээд, уншаад үз л дээ. Ер нь энэ хэдэн эрдэмтэн заавал нэг өөрчлөлт оруулах гээд байна. Хэдэн жилийн өмнө бас л дүрэм өөрчлөх төсөл боловсруулсан. Түүнийг нь бид “болохгүй ээ” гэж хэлээд зогсоосон ч одоо дахиад л яриад эхэллээ. Ц.Дамдинсүрэнгийн зохиосон үсгэнд өөр нэг хүн дүрэм зохионо гэж байх ч үгүй. Тэр хүн бол биеэ даасан том эрдэмтэн.
 
Монголчууд бичиг үсэг, дүрэмдээ дассан. Бичиг үсэг нь ч хүн ард, газар шороондоо нутагшсан. Би Ц.Өнөрбаян, Д.Төмөртогоо хоёрт “Та нар Да багшийн зохиосон дүрмээр суралцаж, эрдмийн зэрэг хамгаалсан. Мөн шавь нараа сургаж, хүмүүжүүлсэн. Гэтэл энэ бичгийн юу нь та нарт түвэг учруулаад, зэвүүг чинь хүргээд байдаг юм бэ. Өөр бодол санаа байгаа бол хэл” гэсэн.
 
Тэд өөр бодол байхгүй, гэхдээ зарим дүрэмд өөрчлөлт оруулмаар байна гэж хэлсэн. 35 үсгээс дөрвөн үсэг хасч гадаад үгэнд хэрэглэе гэж байгаа бололтой. Хэрэв дөрвөн үсэг хасвал бидний үр хүүхэд монгол хэлээ мохоо сурна. Хүүхдүүд “морь” гэдэг үгийг “мори” гэж дуудлагаар нь хэлдэг болно гэсэн үг. Энэ бол эрдэмтэн, малчин бүгдэд нь хамааралтай. Эдгээр үсэг хэрэглэгддэггүй үг манайд цөөн бий. Тийм байтал юунд ингэтлээ туйлш раад байгааг нь ойлгохгүй байна. 
 
 
-Та уйгаржин бичгийг бага ангид заах боломжгүй гэж хэллээ. Яагаад тэр вэ? 
 
-1990-ээд онд нэгдүгээр ангид уйгаржин бичиг заахад олон зуун хүүхэд сургууль завсардсан. Дараа нь цэргийн алба бичиг үсэг тайлагдаагүй залуусаар дүүрлээ гэж шүүмжлэлд өртсөн шүү дээ. Үүнийг Л.Түдэв шүүмжлэн бичиж байсныг санаж байна. Уйгаржин бичиг хэдийгээр үндэсний бичиг боловч хүн сурахад бэрх.
 
Тиймээс бага ангийн хүүхэд сурч болохгүй. Энэ асуудлыг олон салбар, төвшинд ярьсны хүчинд Монголын боловсролын хүрээлэнгийн захирамж, шийдвэр гарч зургадугаар аниас нь эхэлж заахаар болсон юм. Гэхдээ манай хороо уйгаржин бичгээ бас бүх нийтээр нь сургая, криллийг төрийн бичиг байлгая гэсэн бодлого баримталсан. 
 
 
-Хэл бичиг бол улс үндэстний тусгаар тогтнолын баталгаа. Хэрэв хэл бичиг нь уствал тухайн үндэстэн мөхнө ч гэж ярьдаг. Харин хамгаалахын тулд яах ёстой вэ? 
 
-Хэл бичгээ алдчихвал тусгаар тогтнолд сэв сууж, гаднын нөлөөлөлд автана. Эрдэмтэд үүнийг хамгаалах ёстой байтал улам явуургүй болгох гэж байна. Тэд крилл бичгийг “Орос үсгийг Монгол болгоод ард түмэнд тулган хүлээлгэсэн” гэж үзээд байгаа юм. Уг нь Орос биш л дээ. Орос Улс мөн л гаднаас оруулж ирсэн байдаг.
 
Ер нь манайхан бичиг соёл уруугаа дайралт хиймээргүй байна. Одоо бичиг үсгээр оролддог цаг биш. Өөр хийх олон ажил бий. Улс орны эдийн засаг хүндрэлтэй, ард түмний амьдрал сайнгүй байна. Хэрэв дөрвөн үсэг хасаад, гээгдэх үсгийн дүрэмд өөрчлөлт оруулбал ёстой дампуурна. 
 
 
-Танай хорооны зүгээс энэ төслийг болиулах талаар ямар нэгэн арга хэмжээ авах уу? 
 
-Ойрын үед тэргүүлэгчдийн хурал хийнэ. Холбогдох газруудад то дорхой мэдэгдэл хүргүүлнэ гэж бодож байгаа. Ер нь тэр хэдэн эрдэм тэн ингэж дураараа авирлаж болохгүй. 
 
 
-Тэд “Төр засгийн захиалгаар...” гэж хэлээд байгаа шүү дээ. Төрийн зүгээс захиалсан юм биш үү? 
 
-Засгийн газраас арай санаачилж, захиалаагүй байх. Яахав, эр дэмтэд Засгийн газарт саналаа хүр гүүл сэн л болов уу. Ерөнхий сайд “За та нар эрдэмтэн юм чинь өөрсдөө мэдээд боловсруулаад ир” гэсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Учир нь дороос орж ирсэн саналыг зүгээр л хүлээж авсан байх гэж би бодож байгаа.
 
Гэтэл одоо төрийн өмнөөс яриад байна. УИХ-ын дарга ч энэ тухай тодорхой хэлсэн шүү дээ. Энэ асуудалд Төрийн хэлний зөвлөлөөс Б.Магсаржав жаахан болгоомжтой хандаж болоогүй юм болов уу. Яагаа ч үгүй байхад эрдэмтдийн саналыг хүлээж аваад, Засгийн газрын хэмжээнд яриад, буруу ойлголтыг ард түмний дунд цацаад байх хэрэггүй. Хэрэв өөрчлөх шаардлагатай гэж үзэж байгаа бол ард түмнээс үгүй юм аа гэхэд мэргэжлийн багш нарын дунд санал асуулга явуулах ёстой. Гэтэл багш нараас асуусангүй. 
 
 
-Төсөл боловсруулагчид “Энэ бол эрдэмтдийн шийдээд хийдэг ажил” гэж хэлсэн? 
 
-Эрдэмтэд санаачилга гаргаж болно. Харин иргэдийн өмнөөс, олон зуун багшаас асуулгүй монгол хэлэнд халдаж болохгүй. Ард түмэн хэрхэн хүлээж авах, хүүхдэд яаж сургах, яаж заахаа багш нар мэднэ. Монгол хэлээ хүчээр мохоо болгочихоод өөрсдөө очиж заахгүй биз дээ.
 
Үүнээс гадна баримт бичиг, ном зохиол, сонин сэтгүүл, албан байгууллага, хувь хүний нэрэнд өөрчлөлт орох болно. Асар их мөнгө урсана. Үүнийг хэн хариуцах вэ. Энэ эрдэмтдийн ой ухаанд “Монгол хэлээ мохоо болгож байгаад мөнгөтэй болно” гэсэн бодол төрөөгүй л байлтай. Хоёр жилийн өмнө 700 үгийг журамлалаа гэсэн дээ.
 
Тэр дотор шүүмжилмээр үг олон бий. Монголчууд “гариг” гэж ярихаас “гараг” гэдэггүй. Мөн цээжийг “чээж” гэж бичих ёстой гэсэн байна лээ. Хэзээ бид “чээж” гэж ярьдаг болчихов оо. Энэ мэт өөрчлөлт хийх гэж зүтгээд байгаа нь цаанаа ямар шалтгаантайг тааж мэдэхгүй юм.
 
Ер нь урагшаа чиглэлтэй хэл болох гээд байгааг л харж байна. Гэхдээ бид дуугүй хараад суухгүй. Залуу эрдэмтэд ч дуугарах байх. Төсөл боловсруулах энэ ажилдаа манай хорооноос нэг ч хүн оруулаагүй. Ер нь крилл бичгийг хамгаалдаг хүмүүсээс зугтаад байна. Энэ нь далд санаа агуулсных гэж хардаж байгаа. 
 
 
-Тэдний үзэж буйгаар бид буруу дүрмээр бичиг үсэг сурсан учраас одоо “эрдэмтэн” гэж байхгүй болж байгаа юм биш үү? 
 
-Тэгэх л болж байна. Тэд өөрсдөө ч буруу дүрмээр бичиг үсэг сурч, эдмийн зэргээ буруу хамгаалсан байх нь. Мөн ард түмний хүүхдэд буруу зүйл сургасан юм байна л даа. Эрдэмтэд ийм зүйл яриад байж болохгүй л санагдах юм. Ард түмэн энэ өөрчлөлтийг хүлээж авахгүй. Мах, гурил, будааны үнэ хэзээ буурах, амьдралаа хэрхэн сайжруулах тухай бодож байгаа. Юуны чинь тэр сурсан монгол хэлээ мохоо хэлээр сольж дахин сурах. 
 
 
-Ш.Лувсанвандан гуай крилл бичгийг юу гэдэг байсан бэ? 
 
-Би Ш.Лувсанвандан багшийн гарынх нь шавь. Багш криллийг “Цаг үеэ олсон бичиг” гэдэг байлаа. Ер шүүмжилдэггүй, ард түмний аман аялгуунд ойр зөв бичиг гэдэг байсан.
 
М.Наранболд
 
Эх сурвалж: