Түрэг угсаат улсуудын хамтын ажиллагааг дэмжих зорилготой Түрэг улсуудын байгууллагын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Кубанычбек Өмүралиев Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэгийн урилгаар манай улсад айлчилж байна. Тэрээр түүх, соёл нийтлэг Түрэг улсууд хэрхэн хамтарч ажиллах боломжтой талаар манай сонинд дэлгэрэнгүй ярилцлага өглөө. Ноён Кубанычбек Өмүралиев Монгол Улсад 30 жилийн өмнө анх ирж байсан бөгөөд Турк, Беларус зэрэг орнуудад Элчин сайдаар ажиллаж байжээ.

-Түрэг улсуудын байгууллагын гол зорилго, анхаарч байгаа тэргүүлэх чиглэл юу вэ. Бидний мэдэхээр Түрэгийн академи, соёлын өвийг дэмжих сан зэргээр соёлын чиглэлийн үйл ажиллагааг их идэвхтэй явуулдаг шүү дээ?

-2009 оны аравдугаар сарын 3-нд Азербайжаны Нахичеван хотноо болсон Түрэг улсын төрийн тэргүүн нарын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр гарын үсэг зурсан Нахичеваны хэлэлцээрийн дагуу 15 жилийн өмнө Түрэг улсуудын байгууллага албан ёсоор үүсгэн байгуулагдсан. Гэхдээ манай байгууллагын гишүүн орнууд нийтлэг үнэт зүйлтэй, олон зуун жилийн түүхтэй гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй.

Одоогийн байдлаар манай байгууллагад Азербайжан, Турк, Казахстан, Киргизстан, Узбекистан зэрэг таван бүрэн эрхт гишүүн орон багтаж байна. Унгар, Туркменистан улсууд ажиглагчийн статустай.

Сүүлийн жилүүдэд Түрэг улсуудын байгууллага манай улс орнуудын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, дэлхийн тавцанд бидний оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр олон чухал алхам хийсэн. Бид олон талт хамтын ажиллагаагаа гадаад бодлого, худалдаанаас эхлээд эрчим хүч, ногоон эдийн засаг, аялал жуулчлал, цахимжуулалт, сансрын судалгаа зэрэг 35 хүртэлх чиглэлээр өргөжүүлсэн. Дэлхий дахинаа ТУХН, АСЕАН, Европын холбоо, Исламын хамтын ажиллагааны байгууллага гэх мэт дэлхийн болон бүс нутгийн хамтын ажиллагааг дэмждэг хэд хэдэн олон улсын байгууллага байдаг. Бидний ялгарах зүйл бол бидний нийтлэг түүх, соёл, хэл юм.

Эдгээр нийтлэг шинж чанараараа бид нэгдсэнээрээ онцлог юм. Бид түүхийн туршид хамт байсан, одоо ч хамтдаа байх ёстой, цаашид ч хамтдаа байх болно. Тиймээс бидний нийтлэг уриа бол "Бид хамтдаа хүчтэй".

Бидний нэн тэргүүний зорилго бол хойч үедээ өв соёл, түүхээ хадгалан үлдээх явдал юм. "Хамтдаа илүү хүчтэй" байхын тулд бид хамтын түүх, соёлоо төдийгүй бүх салбарт хамтын ажиллагаагаа бэхжүүлэхэд анхаарах ёстой.

Манай байгууллагын хүрээнд зохион байгуулж буй соёлын үйл ажиллагааны талаарх таны асуултад хариулахдаа манай харьяа болон холбогдох байгууллагуудын үйл ажиллагааг онцолмоор байна. Тухайлбал, Түрэгийн олон улсын байгууллага Соёл (ТҮРКСОЙ) нь соёлын асуудалд анхаарлаа хандуулдаг бол Түрэгийн академи нь түүх, археологи, шинжлэх ухааны судалгаанд зориулагдсан. Түрэгийн соёл, өвийн сан нь Түрэгийн нийтлэг соёлын өвийг сурталчлах, хадгалах, сэргээн босгох чиглэлээр өв уламжлалтай холбоотой үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Түүнчлэн сүүлийн хэдэн жилийн хугацаанд бид Туркийн орнуудын Парламентын Ассамблей хууль тогтоох болон парламентын хамтын ажиллагаанд анхаарлаа гэх мэт тодорхой чиг үүрэг бүхий төрөлжсөн байгууллагууд болон өргөжсөн. Мөн манай улс орнуудын бизнес, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг дэмжих зорилгоор Туркийн Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим, Туркийн хөрөнгө оруулалтын санг байгуулсан.

-Та эдийн засгийн хамтын ажиллагааны чухлыг дурдлаа. Өнөө цагт эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, ялангуяа дижитал эдийн засаг, технологийн салбарт хэрхэн хамтран ажиллах вэ?

Түрэгийн орнуудын байгууллагын гишүүн орнуудын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа нь Түрэгийн ертөнц дэх нэгдсэн интеграци, хамтын ажиллагааны чухал бөгөөд эрч хүчтэй тал юм. Хамтын ажиллагааг сайжруулахын тулд бидний байгуулсан гол механизмын нэг бол манай гишүүн орнуудын бизнесийн харилцааг бэхжүүлэх гол индэр болж буй Туркийн Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим юм.

Нэмж дурдахад, Туркийн хөрөнгө оруулалтын сан (TIF) нь бас нэгэн чухал үйл явдал юм. Анх 500 сая ам.долларын хөрөнгөтэй ажиллаж байсан тус сан Унгар улстай нэгдэж, харилцан хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, инновацийг дэмжих, бизнес эрхлэлтийг дэмжих, ялангуяа ЖДҮ-ийн хүрээнд 600 сая ам.

Тус санг энэ онд идэвхжүүлж, манай бүс нутагт хэрэгжүүлэх тодорхой төслүүдэд хөрөнгө оруулалт хийж эхлэхээр төлөвлөж байна. Өөр нэг томоохон бүтээн байгуулалт бол худалдааны үйл явцыг оновчтой болгох, саад тотгорыг арилгах, бүс нутгийн бизнесийн ерөнхий орчныг сайжруулах чиглэлээр ажилладаг Худалдааг дэмжих хороо (TFC) юм. Саяхан Бишкект болсон дээд хэмжээний уулзалтаар бид Дижитал эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан нь манай бүс нутагт дижитал худалдаа, өөрчлөлт рүү чиглэсэн томоохон үсрэлт болж байна. Зүүн ба баруун, хойд, өмнөд хоёрын уулзвар дахь стратегийн байр суурийг харгалзан манай бүс нутагт худалдааг өргөжүүлэх боломж асар их байгаа ч даван туулах ёстой саад бэрхшээл байсаар байна.

2024 оны эцсийн дүнгээр Түрэгийн улсуудын байгууллагын гишүүн орнууд нийт ДНБ-ийхээ хэмжээгээр дэлхийд XII байранд орж, гадаад худалдааны нийлбэр хэмжээ 1.1 их наяд ам.долларт хүрсэн байна.

Гэсэн хэдий ч одоогийн байдлаар гишүүн орнуудын хоорондын худалдааны ердөө 7 орчим хувийг (2024 онд Түрэгийн улсуудын байгууллагын гишүүн орнуудын нийт худалдааны эргэлт 850 тэрбум ам. доллар) буюу 58.17 тэрбум ам.доллар орчим эзэлж байна. Хэдэн жилийн өмнө энэ нь ердөө гурван хувь байсан тул бид урам зоригтой өсөлтийг харж байна. Одоо бидний зорилго бол энэ хувийг аль болох хурдан 10 хувьд хүргэх явдал юм. Түүхийн хувьд бид Торгоны замаар холбогдсон. Өнөөдөр бид хойдыг өмнөдтэй холбосон баруун зүүн ийг дамнасан Дунд коридороор холбогдож байна. Манай орнуудын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаанд тээвэр, ложистикийн салбар голлох үүрэг гүйцэтгэх нь тодорхой. Бид ойрын ирээдүйд хэрэгжүүлэх хэд хэдэн төслийг боловсруулсан бөгөөд тэдгээрийг хэрэгжүүлснээр тээврийн янз бүрийн бэрхшээлүүд буурах болно. Энэ нь улс хоорондын ачааг илүү хурдан, үр ашигтай хуваарилах боломжийг олгоно. Азийг Европтой холбосон стратегийн гол санаачилга болох Дунд коридор зэрэг урт хугацааны төслүүдийг хэрэгжүүлэх замаар тээвэр, ложистикийн саад бэрхшээлийг шийдэж байна. Манай гишүүн орнуудаар дамжин өнгөрөх нь хосгүй давуу талуудыг санал болгодог. Энэ нь Хойд коридороос 2000 километр богино бөгөөд Хятадаас Европ руу далайн замаас гурав дахин хурдан буюу ердөө 15 хоногийн дотор бараа хүргэх боломжтой. Дунд коридорын дагуух дэд бүтцийг сайжруулснаар 2030 он гэхэд тээвэрлэсэн ачааны хэмжээг гурав дахин нэмэгдүүлж, 11 сая тоннд хүргэх төлөвтэй байна. Энэхүү коридорын амин чухал бүрэлдэхүүн хэсэг нь Хятад-Киргизстан-Узбекистаны төмөр замын төсөл бөгөөд дамжин өнгөрөх зайг эрс багасгаж, жилд 15 сая тонн ачаа тээвэрлэх боломжтой юм.

Сүүлийн жилүүдэд бид энэ замаар ачаа тээвэрлэх нь мэдэгдэхүйц өсөлттэй байгааг харж байна. 2024 оны эхний 11 сард Дундад коридороор тээвэрлэсэн ачааны хэмжээ 63 хувиар өсч, 4.1 сая тоннд хүрсэн байна.

Тээвэр, гаалийн хамтын ажиллагаанд ч томоохон ахиц дэвшил гаргасан. Хялбаршуулсан гаалийн коридор, Олон улсын хосолсон ачаа тээвэр, цахим зөвшөөрөл, E-CMR, E-TIR зэрэг цахимжуулах санаачилгууд нь логистикийг оновчтой болгож, худалдааны үр ашгийг дээшлүүлэхэд тусалж байна. Эдгээр бүх хүчин чармайлт нь бүс нутгийн эдийн засгийн интеграцийг гүнзгийрүүлэх, манай гишүүн орнуудын худалдааны урсгалыг сайжруулах бидний өргөн хүрээний зорилгод хувь нэмэр оруулж байна.

-Түрэг угсааны улс орнууд бол хэдэн зууны турш үндэс язгуур угсаа гарал нэгтэй улс орнууд юм. Энэ утгаараа бидэнд нийтлэг үнэт зүйлээ хөгжүүлэх, цаашлаад үүнийгээ хамтын ажиллагааны орчин үеийн харилцаанд бий болгохын тулд юу хийх ёстой вэ?

-Түрэгийн улсуудын байгууллагын гишүүн орнуудын стратегийн байршлыг харгалзан Дунд коридор нь Ази руу өөр, үр ашигтай замыг эрэлхийлж буй Европын холбооны орнуудад дамжин өнгөрөх нэн чухал зам болж байна. Европын холбоо нь дэд бүтцийг сайжруулах, зохицуулалтыг уялдуулах, саадгүй худалдааг дэмжих хамтын төслүүдэд оролцох замаар Түрэгийн улсуудын байгууллагын бүсийн чадавхийг ашиглах боломжтой. Бид дамжин өнгөрөх тээврийн гүүр болж, зөвхөн бараа бүтээгдэхүүний тээвэрлэлтийг хөнгөвчлөхөөс гадна зүүн, барууны хооронд эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, харилцан хөгжил цэцэглэлтийг дэмжихэд бэлэн байна.

-Монгол Улс Түрэгийн орнуудын байгууллагын албан ёсны гишүүн биш. Гэхдээ танай байгууллага манай улстай ямар хамтын ажиллагаатай байдаг вэ?

-Юуны өмнө Монгол Улс манай байгууллагын гишүүн орнуудтай хоёр талын хамтын ажиллагаа, тэр дундаа стратегийн түншлэлийн харилцааг өндөр түвшинд хөгжүүлж байна. Манай байгууллагын гишүүн орнуудын ихэнх нь Монгол Улсад Элчин сайдын яамаа албан ёсоор нээгээд байгаа бөгөөд нээгээгүй улсууд ойрын хугацаанд Элчин сайдын яамаа нээх бололтой. Туркийн академи Монголын ШУА-тай маш нягт хамтран ажиллаж байна.

Тодруулбал, Түрэгийн академи ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнтэй хамтран 2019 оноос хойш Монгол Улсын Архангайн нутаг дэвсгэрт орших Номгоны хөндийд археологийн малтлага хийж байна.

Түүх, өв уламжлалаараа ижил төстэй олон талтай, өвөг дээдэс маань угсаа гарал нэгтэй байсан гэж би түрүүн хэлсэн. Монгол бол Түрэгийн соёлын баялаг өвийг хадгалсан орон юм. Түрэгийн үеийн хамгийн олон дурсгал Монгол нутгаас олддог учир түрэгийн соёлын өлгий нутаг юм. Күл зэрэг Түрэгийн нэрт зүтгэлтнүүдийн дурсгалын цогцолборууд Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт орших Тигин, Тонюкук болон бусад нь Монгол Улс Түрэгийн ертөнцтэй нягт уялдаатай, гүн язгуур үндэстэй болохыг тод харуулж байна.

-Та Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэгийн урилгаар манай улсад айлчилж байгаа. Айлчлалын эхний өдөр сайд таныг хүлээн авч уулзаж, харилцан яриа өрнүүлсэн. Энэ уулзалтын үр дүн болон таны Монголд ирсэн зорилгыг сонирхож болох уу?

-Би Монгол Улсын Гадаад хэргийн сайдын урилгаар хүрэлцэн ирж байна. Миний айлчлалын гол зорилго бол манай байгууллагыг Монголын талд танилцуулж, Монгол Улстай холбогдох чиглэлээр хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх боломжийн талаар санал солилцох явдал юм. Энэхүү айлчлал нь хоёр талын хамтын зорилготой, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх боломж бүхий үр дүнтэй, үр дүнтэй айлчлал болно гэдэгт итгэлтэй байна.

-Туркийн орнуудын байгууллага бусад олон улсын байгууллагатай хэрхэн хамтран ажилладаг вэ?

-Манай байгууллага олон улсын бусад байгууллагуудтай нягт хамтран ажилладаг. Тухайлбал, НҮБ-ын 2030 он хүртэлх Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд болон “Turgic World Vision-2040”-ын заалтуудыг хэрэгжүүлэх хүрээнд НҮБ-ын бүх салбарын байгууллагуудтай идэвхтэй хамтран ажиллаж байна.

НҮБ-ын Хабитат, ДЭМБ, ЮНИДО зэрэг НҮБ-ын байгууллагууд зэрэг олон улсын гол байгууллагуудтай зорилтот ажлын төлөвлөгөө, санамж бичиг боловсруулж, гарын үсэг зурсан.

Хотын хөгжил, тогтвортой байдлыг дэмжих зорилгоор НҮБ-Хабитат байгууллагатай хамтран ажиллах санамж бичиг, ЮНИДО-той цэвэр эрчим хүч, тогтвортой байдлын талаар хамтарсан тунхаг бичигт гарын үсэг зурсан. Нэмж дурдахад ДЭМБ-тай хамтран хэрэгжүүлэх 2024-2025 оны үйл ажиллагааны төлөвлөгөө нь манай бүс нутгийн хэмжээнд онцгой байдлын бэлэн байдлыг сайжруулах, эрүүл мэндийн тогтолцоог бэхжүүлэх, сайн сайхан байдлыг дэмжих чиглэлээр бидний хамтын ажиллагааг чиглүүлнэ. ЕАБХАБ, Ази Номхон далайн орнуудын нийгэмлэг, Африкийн холбоо зэрэг бусад олон улсын байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байгаа нь бидний улс төрийн чадавхи, алсын харааг бэхжүүлээд зогсохгүй дэлхийн хэмжээнд дипломат нөлөө, эдийн засгийн тогтвортой байдал, харилцаа холбоог нэмэгдүүлсэн. Энэхүү цогц арга барил нь хамтын сорилтуудыг шийдвэрлэх, харилцан ашиг сонирхлыг урагшлуулахад амин чухал юм.

-Олон улсын харилцаа, геополитикийн өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар таниас асуухгүй байж боломгүй. Одоо үед явагдаж байгаа геополитикийн хуваагдал, дахин хуваарилалтыг та хэрхэн харж байна. Төв Азийн түүх соёл нэгтэй Түрэгийн орнууд энэ хуваагдалд хэрхэн хамтрах ёстой гэж бодож байна?

-Өнөөдөр геополитикийн нөхцөл байдал өөрчлөгдөж байгаа нь хэнд ч ойлгомжтой. Дайныг зогсоох, мөргөлдөөнийг шийдвэрлэх гол түлхүүр нь яриа хэлэлцээгээр дамжуулан хэлэлцээр хийх. Бүс нутгийн амбицын тухайд манай гишүүн орнууд сөрөг талуудын хоорондын ялгааг арилгахад туслах санаачилга дэвшүүлсэн. Энэ үйл явцыг эхлүүлэхэд Турк улс манлайлан оролцож байсныг санаж байгаа байх. Товчхондоо, бид бүх төрлийн мөргөлдөөнийг зогсоож, энх тайвныг тогтоох ёстой бөгөөд үүнд хүрэхийн тулд энхийн хэлэлцээ нь гол арга хэрэгсэл байх ёстой. Түрэг улсуудын хувьд бид нэгдмэл зорилго, онцлогтой учраас эв нэгдэлтэй байхыг чухалчилж байна. Тиймээс “Хамтдаа илүү хүчтэй” зорилтыг хэрэгжүүлж, ойр дотно хамтын ажиллагааг өрнүүлж, бие биенээ дэмжих нь бидний гол үүрэг гэж хэлж болно.

Базарбямбын НЯМСҮРЭН

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин