ЗГ огцрохоор болов. Үүний шалтгаан нь олонхи хүмүүсийн боддог шиг ЗГ сайн, муу ажилласантай огт холбоогүй, харин монголын эрх баригчдын зөрчил тэмцэл шинэ шатанд гарч, Монгол төрийг самран үймүүлж, доройтуулж байгаатай холбоотой.

Монголчууд Ерөнхийлөгч, УИХ, ЗГ сайн муу ажиллаж байгааг сайн муугаар дүгнэдэг, харьцангуй мэддэг гэж хэлж болно. Харин Монголын төр, төрийн удирдлага, түүний шинж чанарт гарч буй хувьсал, өөрчлөлт, хандлагыг огт сонирхдоггүй, бас мэддэггүй.

Монголд 90 онд ардчилал ялсан, түүнээс хойш ардчилсан төр ямар ч өөрчлөлтгүй үргэлжлэн хөгжсөөр байгаа гэж ойлгодог нь дэндүү гэнэн бөгөөд тэнэг бодол. Тэгвэл монгол төрийн 30 гаруй жилийн хувьсал, өөрчлөлт, хандлагыг цаг хугацааны туршид бүтнээр нь харж, шинжлэх ухааны үүднээс шинжин үзвэл ямар зураглал харагдах бол ?! Энэ талаар хийсэн системийн анализыг товч өгүүлсү…

Монгол төрийн хувьсал

Ертөнцийн бүх зүйл хувьсан өөрчлөгддөг учраас монгол төр ч гэсэн ардчиллын 30 гаруй жилд хувьсан өөрчлөгдсөн байх ёстой. Ямар өөрчлөлт, хувьсал болсон, ямар хандлага гарсан бол ?! Харин энийг мэдэх нь байтугай сонирхох монгол хүн бараг үгүй.       

Товч өгүүлбэл: эхлээд 1990 онд Монголд ардчилсан, ард түмний төр тогтжээ. Дараа нь 2000 он орчмоос ардчилсан, ард түмний төр хөрөнгөтний буюу олигархийн төр болон хувирчээ.

Харин 2016 он орчмоос эхлэн хөрөнгөтний төрөөс давуу мэдэлтний буюу истеблишментын төр рүү шилжиж байна. Төрийн хөгжлийн энэ 3 шат бие бие рүүгээ аажим гулган шилжсэн учраас он цагийг яг таг тогтоох боломжгүй, гэхдээ багцаагаар ингэж 3 шат болгон хувааж болно. Энэ удаад ард түмний төрөөс хөрөнгөтний төр болж хувирсан үйл явцыг авч үзэхгүй, харин одоо болж буй хөрөнгөтний төрөөс давуу мэдэлтний төр рүү шилжих үйл явцыг шинжлэн үзэх нь илүү чухал.

Истеблишмент (английн “тогтоох”, “үндэслэх” гэсэн утга) бол: оршин буй нийгмийн байгууллын тулгуур болж, нийгэм-улс төрийн системд түлхүүр байр суурь эзэлдэг, улмаар улс төр, эдийн засаг, нийгмийн амьдрал хийгээд олон нийтийн санал бодол төлөвшихөд голлох нөлөө үзүүлэх шийдвэр гаргадаг хүмүүсийн нийлбэр юм. Түүнчлэн эдгээр хүмүүсийн мэдэлд байж, оршин буй нийгмийн дэг журмыг тэтгэж байгаа төр, эдийн засаг, нийгэм-улс төрийн институт байгууллагыг хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл хөрөнгөтөн, эрх баригч хүрээлэл, элитийн нийлмэл эрх мэдэл, мөн төр засгийн удирдлагын бүх системийг хэлдэг. Истеблишмент гэдгийг би эхлээд “давуу эрхтнүүд” гэж орчуулж байснаа нэлээд болсоны эцэст “давуу мэдэлтнүүд” гэж оноов. Цаашид “давуу мэдэлтнүүд” гэж явна.

Монголын ардчиллаас алга болсон зүйлс

2010-аад оны үеэс эхлэн Монголын ардчилсан системийг бүрдүүлэгч бүрдэл хэсгүүд ээлж дараалан алга болжээ: 

1. Иргэний хөдөлгөөн. Нэг үе эрч хүчээ авч байсан иргэний хөдөлгөөн оргүй устав. Одоо бол дуугарсан, шүүмжилснийг нь барьж авч шоронд хийдэг болсон. Ижил хувцас өмсөж “цэрэгжсэн” учраас фашист гэх мэт…
2. Төрийн бус байгууллагууд. 24.000-25.000 гэсэн тоо цаасан дээр байдаг боловч идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулдаг ТББ хуруу дарам цөөн болсон.
3. Парламентын бус сөрөг намууд оргүй устсан. Яахав, бүртгэл дээр байдаг ч ажилладаг нам ганц ч үгүй. 
4. Парламентад суудалтай намууд сөрөг хүчин байхаа больж, нэрийн төдий сүгүүд үлдсэн. Парламентад суудалтай намууд ЗГ-т багтаж, төрийн албанд хэдэн суудал олж авах ганцхан зорилготой үхээнц арчаагүй новшнууд болж хувирсан.
5. Тэр байтугай идэвхтий тэмцэгч ганц нэг хүнийг эс тооцвол “шүгэл үлээгч” нар оргүй алга болсон.
6. Үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө алга болсон. Монголчууд юу бичиж болох, юу болохгүйг Харилцаа холбооны зохицуулах газрын хэдэн нусгай пацаан мэдэх болж, хувь хүний сүлжээний хаягийг хаана гэж сүрдүүлэх, хаах зэрэг гэмт үйлдэл байнга хийдэг болсон.
7. Шударга сонгууль бүрмөсөн устсан. Сүүлдээ УИХ-д ямар намыг хэдэн суудлаар оруулах зэргийг сонгуулиас өмнө шууд найруулдаг болсон.
8. МАН ч гэсэн нам гэсэн утгаа бүрэн алдсан бөгөөд намын эрх мэдэл хэдхэн давуу мэдэлтний эрхэнд орсон. МАН-ын оронд мөнгөөр ажилладаг том сүлжээ үүссэн бөгөөд энэ нь улс төрийн гэхээсээ эдийн засаг, мөнгөний сүлжээнд хамаарна. Толгой эргэм их авилга, хулгай дээрэмтэй тэмцдэггүй юмаа гэхэд “яагаад ?”, “буруутан хэн бэ ?” гээд асуучих зоригтон МАН-ын 320.000 гишүүдийн дунд ганц ч байхгүй нь энэ намын мөн чанарыг бэлхнээ харуулна.    

Энэ бүх гажиг “нэг сайхан нартай өдөр” гэв гэнэт гараад ирдэг юм биш, харин жижиг жижгээр, алхам алхмаар бий болж, бидний жаахан уурлаж, дургүйцэж байгаад мартддаг, дасдаг зангийн ачаар хуримтлагдаж, хэвшин тогтож, монголын ардчилал болон ард түмний эрх ашигт зүйрлэшгүй их хор хүргэдэг.           

Эдийн засгийн парадокс

Сүүлийн үед манай эдийн засгийн байдал маш сайн байгаа. Учир нь ОТ-н далд уурхай бүрэн ажиллаж эхэлснээр зэс гаргалт 50% нэмэгдсэн. Мөн нүүрсний экспорт 80 гаруй сая тн болж рекорд түвшинд хүрсэн. Төмөр зам ашиглалтад орвол цаашдаа ч нэмэгдэнэ. Энэ мэтээр МУ-ын ашигт малтмалаас олох валют асар их нэмэгдэж байгаа. Манай дарга нарын хэлээд байгаа ололт амжилтын тоо баримт бүгдээрээ үнэн. Энд олон тоо нурших нь илүүц.

Аль ч улс орон гадаад худалдаа амжилттай явж, эдийн засгийн орчин нөхцөл таатай байгаа нөхцөлд ард түмнийхээ цалин орлого, аж амьдралыг дээшлүүлдэг жамтай.

Гэтэл манай төр бүр эсрэгээр валютын асар их орлого олох тусмаа цахилгаан, дулаан, бензин зэрэг суурь үнийг нэмж, ард түмнээ дарамталж байгааг эрүүл ухаанаар тайлбарлах боломжгүй. Бараг бүүр цаанаасаа ард түмний эсрэг ажиллах тангараг тавьсан мэт. Эндээс ашигт малтмалын экспортоос олсон асар их валют хаачдаг вэ?, хаачсан бэ? гэсэн зарчмын асуулт үүснэ. “Улс төрийн бодлого бол эдийн засгийн бодлогын төвлөрсөн илэрхийлэл” гэж Ленин багш гайхамшигтай үнэн дүгнэсэн. Мөн “Эдийн засгийн эрх мэдэл гэж байдаггүй, харин улс төрийн эрх мэдэл гэж л байдаг” гэж “Нээлттэй нийгэм, түүний дайснууд” бүтээлийг зохиосон суут Карл Поппер дүгнэсэн. Монголын өнөөгийн улс төрийг ашигт малтмалын экспортоор одоо олсон, мөн нэмж олох асар их валютын төлөөх давуу мэдэлтнүүдийн улс төрийн өрсөлдөөн тэмцэл гэж тодорхойлж болно. Эдийн засгийн хатуу ширүүн өрсөлдөөн тэмцэл нь улс төрийн эрх мэдэл авахыг зайлшгүй шаардах бөгөөд энэ нь хөрөнгөтний төрөөс давуу мэдэлтний төр рүү шилжихэд гарцаагүй хүргэнэ.  Өөрөөр хэлбэл төрийн эрх мэдэл, төрийн удирдлагыг цөөн давуу мэдэлтний гарт төвлөрүүлэх замаар эдийн засгийн ноёлох байр суурийг эзлэх тэмцэл мөн.

Давуу мэдэл рүү хэрхэн шилжүүлдэг вэ ?    

Нэг. Эхлээд “онол” гаргана. 

Жишээлбэл “зөвлөлдөх ардчиллын онол.” Дөнгөж 2008 онд Жон Ролз гэгч лам байсан нэг баагийн гаргасан хэсэг бусаг санааг Монголд “лаг мундаг онол” болгож харуулав. Манайд “Ард нийтийн санал асуулгын тухай хууль” бэлхнээ байсаар атал 2017 онд “Зөвлөлдөх санал асуулгын” гэсэн новшийн хууль батлаж, ҮХ-ийн өөрчлөлтийг хэдхэн хүний хүрээнд хүчиндэж хийв. 

Зөвлөлдөх санал асуулга нь 2 шаттай. Эхний шатаар Статистикийн Газрын гаргасан “санамсаргүй түүврийн” (?!) аргаар тодорхой тооны хүмүүсийг сонгон авна.

Удаах шатанд Зөвлөлдөх Зөвлөл хэмээх байгууллагын сонголтоор эхний шатанд “шалгарсан” хүмүүсээс цөөн хүнийг сонгож авна. Ингээд “зөвлөлдсөн шийдвэр” болчихож байгаа юм. Шууд хэлэхэд ҮХ-ийн өөрчлөлт бол төр засгийн эрх мэдлийг ард түмнээс булаан авч, олигархийн, бүр тодруулбал давуу мэдэлтний мэдэлд шилжүүлсэн бусармаг гэмт хэрэг, заль луйвраас өөр зүйл биш. Ингэснээр МУ-д төлөөллийн ардчилал устаж, түүний оронд “зөвлөлдөх ардчилал” нэр зүүсэн давуу мэдэлтний төр тогтов. Хэрэв Та “Монголд ардчилал байгаа, ”Монголыг ардчилсан төртэй” гэж бодож байвал тун их эндүүрэл. Одоо Монголд давуу мэдэлтнүүдийн төр л байгаа…   

Хоёр. Намын сүлжээг төрөөс санхүүжүүлнэ.

МУ-ын ҮХ-ийн 57-ын 1-д: “Монгол Улсын нутаг дэвсгэр засаг захиргааны хувьд аймаг, нийслэлд, аймаг нь суманд, сум нь багт, нийслэл нь дүүрэгт, дүүрэг нь хороонд хуваагдана” гэж хоёрдмол утгагүй заасан. Гэтэл давуу эрхтнүүд МУ-ын ҮХ-нд огт байхгүй “хэсэг” гэсэн засаг захиргааны нэгжийг шинээр бий болгов. Түүгээр ч үл барам хэсгийн ажилтнуудыг улсын төсвөөс санхүүжүүлдэг болов.

Лав л хэсгийн ахлагч гэдэг хүн 1.200.000 төгрөгийн цалин авдаг. Энэ бол үнэн хэрэг дээрээ МАН-ын сонгуулийн сүлжээ юм.

Бидний нүдний өмнө, яг хамар дор МАН ҮХ зөрчөөд, засаг захиргааны шинэ нэгж нэрийн дор намын сүлжээгээ байгуулаад тэрийг нь улсын төсвөөс цалинжуулж байхад улс төрийн бусад намууд харахгүй, мэдэхгүй мэт царайлж худлаа том том юм хуцаад явж байх нь дэндүү өрөвдөлтэй бөгөөд жигшилтэй. Ийм байхаар чинь сонгуульд байнга ялагдах нь мэдээж. Төрөөс санхүүждэг МАН-ын хэсэг тогтолцоо эвдэхгүйгээр өөр нам сонгуульд ялах ямар ч магадлал байхгүй.

Гурав. Төрийн албаны орон тоог дураараа нэмнэ. 

Гадаадад ажилладаг дипломат нэр зүүсэн шулан мөлжигчдийн тоо замбараа задгаа алдсан. Албан ёсоор 49 дипломат төлөөлөгчдийн газарт 200 орчим дипломат ажилладаг гэх боловч энд тоонд бусад яам, газраас суудаг үй түмэн “хоолны сав” ордоггүй. Ухаандаа УБ гэхэд л гадаадад өөрийн 6 төлөөлөгчөө суулгаж цалинжуулдаг. Нэг дипломат ажилтан ойролцоогоор 2000$-ын цалин авдаг ба үүнийгээ үргэлж голдог. Саяхан “бүтээмжийн менежер”, “хяналтын менежер” нэртэй хамгийн багадаа 5-6 сая төгрөгийн цалинтай 40 хүнийг ТӨК-иудад “шахан” оруулав. Ийм байдлаар монголын ардчиллыг алхам алхмаар хумин боогдуулж, давуу мэдэлтний төрийг бий болгов.               

Баялгийн төлөө тэмцлийн шинэ шат

30 жилийн хугацаанд ЗГ бонд гаргаж, олсон мөнгөө элдэв төсөл, зээл болгон хуваарилдаг явдал түүх болон үлдэв. ЗГ бондын хугацаа дөхөөд ирэхээр нэмж зээл авах замаар төлөх хугацааг хойшлуулдаг арга элэгдэж гүйцэв. Мөн гадаад, дотоодын бизнес эрхлэгчдийг дээрэмдэх ажил ч явцгүй болов. Нэг үгээр бол өмч хөрөнгөө булаалгаж, дээрэмдүүлдэг хүн алга болов. Одоо бол бүх баялаг эзэнтэй. Гэхдээ гадаад эзэн нь олон. Өөрөөр хэлбэл, ашигт малтмалын гол гол ордуудаа буюу Эх орноо зарчихсан гэсэн хэрэг.  

Одоо олсон орлогоо, үнэндээ бол ашигт малтмал зарснаас олсон валютыг мега төсөл болгон идэх шинэ арга бий болов. Чухам мега төслийг тойрсон хэрүүл будлиан монголын улс төрийг тодорхойлж байна.

Аль ч улс орон мега төсөл хэрэгжүүлж хөгждөг. Гэхдээ мега төсөл тоо хэмжээтэй, багцаа өртөгтэй байдаг. Аль нэг улсын мега төсөл 3-4-өөс хэтэрдэггүй, АНУ 1 млрд $-оос дээш, ОХУ 1 млрд рублиэс дээш бол мега төсөл гэж үздэг.Гэтэл Монголын ЗГ 14 мега төсөлтэй, УБ хот 21 мега төсөлтэй. Ийм солиотой төр засаг дэлхийд байхгүй. Их л сайндаа 35 мега төслийн 5-7 нь биелж магадгүй. Ийм солиотой олон мега төсөл дэвшүүлж байгаа нь баялаг зарсан валютын асар их орлогыг мега төсөл нэрийн дор хувааж идэх шинэ арга бөгөөд энэ нь хатуу ширүүн өрсөлдөөний талбар юм. Товчоор бол мега төслөө зүтгүүлж шахах гэсэн алалцаан улс төрийн хэлбэрээр илэрч байна. ЗГ 14 мега төсөлтэй, УБ 21 мега төсөлтэй байгаа нь Монголын засаглал хоёрдож, давуу мэдэлтний хэд хэдэн бүлэглэл бий болж, чингэхдээ УБ-ын засаглал жинхэнэ ЗГ-аасаа илүү том болж, мега төслөөр уралдаж, тэмцэлдэж эхэлсэн гэсэн дүгнэлт хийж болно. Засаглал хоёрдох шиг аюултай зүйл гэж үгүй бөгөөд нэгийгээ даран устгахаас нааш сунжирсан тэмцэл зогсдоггүй.

Монголын давуу мэдэлтнүүд

Дэлхийн аль ч улсад истеблишмент буюу давуу мэдэлтнүүд байдаг. Гэхдээ тэд монголын тэнэг лаларууд шиг Эх орноо зардаггүй, үнэт зүйлсийн баримжаатай, үндэсний эрх ашгийг дээдэлдэг, бие биенээ дэгээдэж унагадаггүй, дүрмээр тоглолт хийдэг. Харин монголын давуу мэдэлтнүүд бүх ажлаа урвуугаар хийдэг.

Чин үнэнийг хэлэхэд Монголд үндэсний хөрөнгөтөн – давуу мэдэлтэн байхгүй шахам. Монголын давуу мэдэлтнүүд гадаадын эрх ашгийг хамгаалсан компрадор хөрөнгөтөн юм.

Компрадор гэдэг нь гадаадын капитал болон үндэсний зах зээлийн хооронд зуучилж байдаг жирийн нэг наймаачин юм. Товчоор Монголдоо томорч үймүүлдэг, гадаад жижгэрч долигнодог бага гарын луйварчид юм. Монголын давуу мэдэлтний үүр уурхай, хоргодох газар нь МАН, харин бусад намууд бол МАН-ын давуу мэдэлтний сүлжээнээс өчүүхэн хувь горьдсон долдойнууд болно.

Хэрэв системийн өөрчлөлт хийхгүй бол давуу мэдэлтний тэмцэл мөргөлдөөн ЗГ огцорсон эсэхээс үл хамааран цаашид байнга үргэлжилнэ.    

Харин Л.Оюун-Эрдэнэд: “Чинжаалаа бүү сугал, хэрэв сугалбал хүн, морь хоёуланг нь ал” гэсэн цэцэн үг даймаар байна. Иймд давуу мэдэлтний төрөөс ардчилсан төрд шилжих системт том зорилт монголчуудын өмнө тулгарч байна. Манай Г.Уянгаас өөр системийн өөрчлөлт ярьдаг хүн бараг үгүй. Мэдэхгүй бол бид хэлээд өгч болж л байна…

Судлаач Х.Д.Ганхуяг

Эх сурвалж: https://gankhuyag.com/

Эрхэм та судлаач Х.Д.Ганхуягийн бусад нийтлэлийг түүний албан ёсны блог https://gankhuyag.com/-ээс уншина уу