Москва хотын Г.В.Плехановын нэрэмжит Улс ардын аж ахуйн дээд сургуулиа төгсгөх жил буюу 1961 онд оюутан Т.Дашдэлэг би олон хоног, сараар өвдөж, эмнэлгээс нэг жилийн академик чөлөө олгосноор эх орондоо ирж амрах, эмчлүүлэх, ажиллах боломжтой болж, Худалдаа, бэлтгэлийн яамныхаа Нийтийн хоолны хэлтэст мөн оны наймдугаар сараас арванхоёрдугаар сарыг дуустал таван сар гаруй хугацаанд зааварлагчаар ажилласан билээ. Ингэж түр ажиллах үед яамны нийтийн хоолны асуудал эрхэлсэн орлогч сайд Ц.Намсрай гуай миний биеийн эрүүл мэнд, хичээл сурлагын талаар асууж, танилцаад Нийтийн хоолны хэлтэст давын өмнө хийх ажил юу байх талаар асуухад нь, оюутан би “Хоол үйлдвэрлэлийн нэгдсэн жортой болох явдал юм болов уу" гэж бодож байна. Яагаад гэвэл, нэгдсэн жортой болсноор тогооч нараа технологийн удирдамжтай, гуанз, хоолны газар бүрээ материал зарцуулалтын бүртгэл тооцоо, хяналттай болгох сайн талтай’’ гэж хариулсныг минь анхааралтай сонссон Ц.Намсрай сайд маань тун удалгүйгээр Хоолны нэгдсэн жор-технологи боловсруулах ажлын хэсгийг надаар ахлуулан байгуулж билээ. Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд Нийтийн хоолны инженер-технологич С.Баярсайхан, Ш.Гүрдорж, Д.Доржгочоо, технологич Д.Содномдорги, Х.Дэнсмаа, зааварлагч н.Цогтоо, н.Торгууд, тогооч н.Должинсүрэн нарын зэрэг мэргэжлийн хүмүүс багтаж байлаа. Ажлын хэсэг анхны цугларалтаараа ‘‘Шинээр бүтээх жорын агуулга, бүтэц, нэр томьёо, маягт хүснэгт, зууш, халуун хоолны бүлэг, төрлүүд, амтат хоол, ууш ундаа гэх зэргээр ангилан төрөлжүүлж, ЗХУ-ын нийтийн хоолны газруудад мөрдөгдөж байгаа “Сборник рецептуров разных блюд”-ын загвар дагуу цөөн нэр төрлөөр, гуанз, рестораны ялгаатайгаар боловсруулах нь зүйтэй” хэмээн санал нэгдэж, хоолны анхны жор боловсруулж бүтээх шинэ ажилд шамдан орцгоож билээ. Плехановын дээд сургуулийн төгсөх ангийн оюутан Т.Дашдэлэг би анхны жор бүтээн боловсруулах энэ хариуцлагатай, чухал ажлыг мэргэжлийн нөхдийнхөө санал, оролцоотойгоор зохистой бөгөөд амжилттай эхлүүлж, эхлүүлсэн энэ чухал ажлаа ХБЯ-ны Нийтийн хоолны хэлтсийн дарга Д.Содномдорги гуайд хүлээлгэн өгөөд, 1962 оны эхээр сургуулиа төгсгөхөөр Москва руу буцаж байлаа. 1962 оны зургаадугаар сард дипломын ажлаа онцсайн дүнтэй хамгаалснаар нэрийнхээ урд байнга хэрэглэсээр яваа “хоол, хүнсний инженер-технологич” гэсэн эрхэм цол, мэргэжилтэй болсон юм.

Сургуулиа төгсгөөд ирсэн бид хэдийг /Т.Дашдэлэг, Ц.Хэнмэдэх, Ц.Цэрмаа, Д.Чойсүрэн, Г.Шарав/ ХБЯ-ны коллеги хүлээн авч, баяр хүргээд яамныхаа төлөвлөгөөт ажлын байдал, цаашдын зорилтынхоо талаар танилцуулаад, санаачилгатай, сахилга, хариуцлагатай сайн ажиллах үүргийг бидэнд өгч билээ.

Яамны сайдын тушаал 1962 оны долоодугаар сард гарч ХБЯ-ны Нийтийн хоолны хэлтэст анхны мэргэжилтэн нь болж, урьд нь эхлүүлсэн “500 хоолны жор”-оо жил гаруй хугацаанд үргэлжлүүлэн боловсруулж, 1963 оны I улиралд ХБЯ-ны сайдын 31 дүгээр тушаалаар батлуулан орон даяар мөрдүүлэв. Уг жорыг нийтийн хоолны бүх газар-(үйлдвэр, ХАА-н нэгдэл, сангийн аж ахуйн гуанзууд, эмнэлэг, сургуулийн хоол, цайны газар)-ууд хоол хийх, үйлдвэрлэхдээ болон хүнс, материалын орц, зарцуулалтдаа мөрдлөг болгон ашиглацгаасан билээ.

 

Монгол хоолны анхны энэ жор боловсруулахаас 10 гаруйхан жилийн өмнө хожмын Хүнсний яамаа Идэш тэжээлийн яам хэмээн нэрлэж байсан манай улсад хүнс, хагас бэлдэц, дайвар бүтээгдэхүүн, хоол үйлдвэрлэл, гарц, гал тогоо, жор-технологи, зохистой хооллолт, сүмс, бялуу эерэг, сөрөг үйлчилгээ гэх зэрэг олон үг, хэллэг Монголд бүрэн өөриймшиж нутагшаагүйгээс хоолны анхны жор боловсруулах явцад шинэ үг, нэр томьёог эхнээс нь зөв онож өгөх, хэрэглэхийн тулд бид хэл шинжлэлийн эрдэмтэн мэргэд, Улсын нэр томьёоны комисс, холбогдох яам газруудад цөөнгүй удаа хандаж, тэднээс тусламж зөвлөгөө байнга авч байлаа. Энэ тухай ганцхан тохиолдлыг товч дурсвал, тэр үед “торт”-ыг зарим хэвлэлд зочин боов, амтат боов, сүржиг гэх зэргээр янз бүр бичсэний аль нь зөв, хэрэв эдгээр нэр буруу бол юу гэж орчуулбал зохистойг их эрдэмтэн, гүүш Ринчен Бямбаев гуайгаас уг бүтээгдэхүүнийг хэнд зориулж, юугаар хийдэг, яаж хүртдэг идээ вэ” гэх зэргээр нэлээд асууж, сонирхогч мэргэжилтнээс хариу тайлбар авсны дараагаар “торт" гэдэг чинь тэгвэл нэг хүн биш, хотол олноороо хүртэх тослог идээ юм байна.

 

 

 

 

Анхны энэ жорыг ХБЯ дээрх санал зөвлөмж, үүрэг чиглэлийн дагуу орлогч сайд Ж.Чулуунбаатарын ахалсан инженер-технологичдын баг 1985 онд 1150 орчим нэр төрлийн хоолтой болгон өргөжүүлж сайжруулсан нь нэн сайшаалтай, үргэлжлэл, бахархууштай залгамж чанар юм. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын шинжээчид, эрдэмтдийн судалгаагаар хувь хүний өвчлөлтийн суурь шалтгааны 80 гаруй хувь нь хоол, хүнсний хангамж (хүрэлцэх, эс хүрэлцэх), зохистой хооллолт, хүнс тэжээлийн бүтэц, жор найрлагын чанар чансаа, эрүүл ахуйн түвшинтэй шууд холбоотой болохыг баталжээ. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэвэл хоол хүнс хүрэлцээтэй байхаас гадна тэдгээр нь тухайн улс, үндэстэн, бүс нутаг, байгаль, цаг уурын онцлог хүчин зүйлээр нөхцөлдсөн, хүний бие махбодид шингэх, шим тэжээл болох биологи, физиологийн онцгой үүргийг гүйцэтгэх ёстой. Тийм ч учраас дэлхийн улс гүрнүүдийн төр, засаг “Хүн-хүнс-төр” гэсэн гурван барилдлагат хэлхээс орчлыг гүнээ ойлгон ухамсарлаж, дэлхий нийтээрээ хүрэлцэхүйц эрүүл, аюулгүй, баталгаат хоол, хүнстэй байхаар зорьж, тэмцсээр байгаа билээ.

 

 

Т.ДАШДЭЛЭГ /Xоол, хүнсний ахмад инженер-технологич, олон улсын харилцааны эрх зүйч/

Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин