Монголчууд бид социализмын үеийн 70 жилийг хамгийн их хөгжсөн алтан үе хэмээн хоосон магтдаг байсан. Гэтэл үнэн хэрэгтээ монголчууд өөрсдөө Богд хаант монгол төрөө устгаад харийн Зөвлөлт улсын дагуул улс болсон байлаа. Зөвлөлт улсын удирдагч С.Горбачёв “Би олон социалист орнуудад айлчилсан бөгөөд 1981 онд Монголд анх айлчилсан. Социалист орнууд дотор хамгийн их хоцрогдсон нь Монгол улс байсан. Яг л Сталины үеийн Зөвлөлт орон шиг хоцрогдсон орон байсан.” хэмээн хэлсэн байдаг. Монгол төрөө алдсан Монгол хорьдугаар зууны эхэн, дунд үед үнэхээр хоцрогдсон орон байлаа.

Өмнө нь монголчууд Манжийн нөлөөн дор 200 жил оршиж хаан байхгүй, арми байхгүй, төр байхгүй болсон байлаа. Уг нь монголчууд найман зууны тэртээ дэлхийд хамгийн том эзэнт гүрэн байгуулж, анхны парламент буюу хурилдайг үүсгэж татварын систем, шуудан өртөө, цаасан тэмдэгт, хот байгуулалт, цэргийн аравтын систем зэрэг өчнөөн нээлтийг санаачилж хийсэн агуу үндэстэн байлаа.

Гэвч монголчууд 17-р зуунаас эхлэн гурван зууны турш доройтож, сэхсэнгүй, мандан бадарсангүй. 1666 оноос эхлэн хорьдугаар зуун хүртэл хаант Орос Монголын хойд нутаг буюу Уралаас наашхи Байгаль хүртэлхи өргөн уудам нутгийг галт зэвсэг, их буугаар зэвсэглэсэн казак цэргийн хэсэгчилсэн дайралтаар түрэмгийлэн эзлэв.

Тэр үед казакууд нэг отряд нь 50-100 цэрэгтэй байсан бөгөөд эдгээр цөөхөн цэрэгтэй оросын хэдхэн түрүүч ангиудыг монголчууд тогтоон хамгаалж чадаагүй. Тэр үед хаант Орос улс хүчирхэг Швед, Турк, Пруссийг дайнд ялж орчин үеийн хүчирхэг армитай болчихсон байхад монголчуудад орчин үеийн арми ч байсангүй, орчин үеийн галт зэвсэг, их буу ч байсангүй. Тэхлээр монголчууд бид сүүлийн 300 жилийн 200 жилд нь Манжийн нөлөөн дор монгол төргүй 200 жил болсон, дараа нь улаан Оросын большевикуудын нөлөөн дор монгол төргүй 70 жил болсон байх юм. Монголчууд 110 жилийн өмнө ихээхэн хүч чармайлт гаргаж 1911 онд туурга тусгаар улс болсон. Гэвч энэхүү чармайлт үр дүнд хүрсэнгүй.

1911 оны хавар Монголыг тусгаар тогтносон улс болгохын төлөө Түшээт хан Чин ван М.Ханддорж, Их Хүрээний Да лам Цэрэнчимэд, Өвөр Монголын түшмэл Баяндэлгэрийн Хайсан нар санаачлан Богд Жавзандамба хутагтад айлтгаж тусгаар тогтнох асуудлыг монголын том ноёдоор хэлэлцүүлэхээр тогтжээ.

Дараа нь Их Хүрээнд 1911 оны 7-р сард Даншиг өргөх нэрийн дор Чин ван Ханддорж, Түшээт хан ван Чагдаржав, Эрдэнэ ван Намсрай, Сэцэн хан аймгийн жанжин Эрдэнэ далай ван Гомбосүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нар нууцаар зөвлөлдөж “Манжийн засгийн бодлогыг няцааж цаашид Манжийн харьяанд хэрхэвч байж болохгүй, үүний тулд хаант Орос улсаас мөнгө болон зэвсгийн тусламж гуйж, хэлэлцээр хийж, улмаар монголчуудын эцсийн том зорилго бол Ар Монгол, Өвөр Монгол хоёрыг нэгтгэсэн тусгаар тогтносон Нэгдсэн Монгол улсыг байгуулах явдал” хэмээн нууц шийдвэр гаргажээ.

Ийнхүү монголын ноёд Их Хүрээний ойрын аймаг, хошуудаас татсан, голдуу Түшээт хан аймгийн жанжин Ханддоржийн цэргүүдээс бүрдсэн 1000 гаруй монгол цэргийг нийслэл Хүрээнд бөөгнөрүүлж, 1911 оны 12-р сарын 29 ний өдөр Манжийн амбанг нутгаасаа хөөж, туурга тусгаар Богд хаант Монгол улсыг байгуулж, төр шашныг хослуулсан жинхэнэ монгол төр тогтносон юм. 

Богд хаант Монгол улс таван яамыг байгуулав. Үүнд: Ерөнхий сайдаар Сайн Ноён хан Намнансүрэнг томилж, 

1.Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэх яам, Сайд нь Чин ван Ханддорж 

2.Цэргийн яам, Сайд нь Эрдэнэ далай ван Гомбосүрэн

3.Сангийн яам, Сайд нь Түшээт хан Чагдаржав

4.Шүүх яам, Сайд нь Эрдэнэ ван Намсрай

5. Дотоод Явдлын яам, Да Лам Цэрэнчимэд нарыг тус тус томилов. 

Богд хаант монгол төр Монгол улсын төлөө их зүйл хийсэн. Хамгийн түрүүнд хаант Орос улсаас буу зэвсэг ,орос сургагч авч Богд хаант төрийн 5000 цэрэгтэй орчин үеийн армийг байгуулж чадсан юм. Монгол улсыг туурга тусгаар болох үйлсэд Чин ван Хандорж үнэлж баршгүй гавьяа байгуулж байв. Чин ван Ханддорж 1911 оны 11-р сард хаант Орос улс руу нууцаар явж хаант Оросын Засгийн газар болон Цэргийн яамтай үр дүнтэй хэлэлцээр хийж, ирээдүйн Богд хаант Монгол улсын цэргүүдэд зориулж 15 000 винтов буу, 7,5 сая сум тусламжаар авахаар болж үүний дүнд Богд хааны монгол цэргүүд орчин үеийн зэр зэвсэгтэй болов.

Орчин үеийн зэвсэгтэй болсон монгол цэрэг манжаас ч айхаа болив, гамин цэргээс ч айхаа болив. Богд хаан 1912 оноос эхлэн Оросын Эзэнт улстай харилцаагаа улам бэхжүүлж Хужирбулангийн цэргийн сургууль байгуулж Богд хаант монгол төрийн армийг орчин үеийн арми болгож бэхжүүлэв. 

Гэтэл 1913 онд Дундад улсын ерөнхийлөгч Юан Шикайн тушаалаар хятадууд Өвөр Монгол руу таван чиглэлээр 40 000 /зарим эх сурвалжид 70 000 гамин цэрэг гэж бичсэн аж/ гамин цэрэг хөдөлгөснийг дуулсан Богд хаан нэн даруй хариу арга хэмжээ авав.

Хятадын эрх баригчид Монгол улсын тусгаар тогтнолыг огт хүлээн зөвшөөрөхгүй байлаа. Орос улс ч гэсэн монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байв. Ганц улс л монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн нь Түвд улс байлаа. 

Богд хаан 10 000 шахам монгол цэргийг цуглуулж Манлай баатар Дамдинсүрэнгээр удирдуулж таван замын байлдаан хийж, Өвөр Монголыг түрэмгийлсэн хятадын 40 000 гамин цэрэгтэй 10 гаруй удаагийн их, бага тулалдаан хийж хятад цэргийг ялав. Богд хаант төрийн монгол цэрэг Өвөр монголыг 1913 онд чөлөөлж, хятадын Цагаан хэрэмд тулсан байлаа. Өвөрмонголын ард түмэн “Богд хааны шар цэрэг ирж биднийг хятадын савраас чөлөөллөө” хэмээн ихэд баярлалдаж байв.

Таван замын байлдаан 1913 оны хавраас эхлэн 1914 оны 1-р сар хүртэл амжилттай явагдсан юм. Удалгүй 1914 онд Хятад, Орос улс Бээжин хотод монголын асуудлаар нууцаар гэрээ байгуулж монголын цэргийг Өвөр Монголоос гаргахаар болжээ. Орос улс монголын цэрэгт буу сум нийлүүлэхээ зогсоожээ. Монголын цэрэг сумгүй болсон тул Өвөрмонголоос аргагүйн эрхэнд цэргээ гаргалаа. Уг нь монголчууд тэр даруй сумны үйлдвэр байгуулсан бол ийм байдалд хүрэхгүй байлаа.

Хаант Орос, Хятад улс Монголыг хавчин хяхах бодлогоо үргэлжлүүлж 1915 онд Хиагтын гэрээ гэгчийг байгуулж Өвөр Монголыг маань Хятад улсын мэдэлд үлдээхээр шийджээ. Тэр үед Монгол улс буу сумаа өөрсдөө үйлдвэрлэж чаддаг байсан бол хаант Орос, Дундад улсаас ч айхгүйгээр Өвөр Монголоо чөлөөлж нэгдсэн хүчирхэг Монгол улсыг байгуулах боломж байлаа. Хиагтын гэрээний дагуу Монголд сууж байсан Хятадын төлөөлөгч Чен-И Монголд тулгарсан энэхүү хүнд байдлыг чадмаг ашиглан монголын Гадаад хэргийн сайд Б.Цэрэндорж зэрэг ноёдыг хятадын талд урвуулан татах бодлогыг амжилттай явуулж байв. Чен-И монголын ноёдод Манжийн үеэс дутахгүй ихээхэн шан харамж олгох амлалт өгчээ. Монгол ноёд удалгүй Богд хаант монгол төрөөсөө урваж хятадын талд гамин цэргийг нийслэл Хүрээнд ирүүлэх тухай хүсэлт гаргажээ. 

Ингэж 1919 онд нийслэл Хүрээ 15 000 хятадын гамин цэргийн түрэмгийлэлд ганц ч буун дуу гаргалгүйгээр өртсөн юм. 1919 онд хятадууд монголын автономит төрийг устгах ёслолыг нийслэл Хүрээнд ихэд сүржин хийж, Богд хаант монгол төрийн цэргийн 10 000 шахам винтов буу, 1 сая 700 000 ширхэг сумыг хураан авч Хүрээнд суурьшиж байсан Богд хаант монгол төрийн 5000 монгол цэргийг тараажээ. Хятадууд Богд хааныг гэрийн хорионд хийв. Богд хаант монгол төр ийнхүү дөнгөж найман жил оршин тогноод урвагч монгол ноёдын балгаар мөхсөн нь хамгийн гутамшигт явдал байв. 

Хэрэв монголчууд хилийн цэргээ татан буулгаагүй бол, Богд хаант төрийн их буу, пулемёт, винтов буугаар зэвсэглэсэн 5000 монгол цэргээрээ нийслэл Хүрээг хамгаалж байсан бол, монгол ноёд хятадын цэргүүдийг эх орондоо дуудан ирүүлж автономит монгол төрөө устгаагүй бол Богд хаант Монгол улс, монгол төр хэвээр үлдэх байлаа. 

Монголчууд хятадын цэргийн дарангуйлал дор 1919-1921 он хүртэл хүнд нөхцөлд оршиж байв. Гэвч ийм эгзэгтэй хүнд үед монголчуудыг азын тэнгэр ивээв.

1920 оны сүүлчээр Барон жанжин Унгерн Штернберг Богд хааны захидал хүсэлтийн дагуу монголын тусгаар тогтнолын төлөө хятад цэрэгтэй тулалдахаар Монголд хүрэлцэн ирлээ. Барон жанжин яаралтай цэргийн бэлтгэлээ базааж нийслэл Хүрээ рүү 1920 оны сүүлээр хоёр удаа дайралт хийсэн боловч орчин үеийн их буу, пулемёт, холбоо, зэр зэвсгээр бүрэн хангагдсан гамин цэргийн сөрөг цохилтод автан ухраад Тэрэлжид байрлажээ.

Энэ үед нийслэл Хүрээнд амьдарч байсан Кучеренко мэтийн оросын еврей большевикууд Барон жанжны цэргийн эсрэг элдэв мэдээлэл матаас гамин цэргүүдэд өгч хятадын талд идэвхтэй ажиллаж байв.

Харин монголын хөдөө нутагт амьдарч байсан монголчууд Барон жанжныг идэвхитэй дэмжин хүн хүч, цэргийн агт, майхан сав, хүнсний зүйлээр хангаж байв. Үүний дараа Барон жанжин их довтолгооны өмнөхөн Богд хааныг тусгай цэрэг гарган хятад цэргийн хорионоос чөлөөлж, өөрийн удирдсан ганц мянган цэргээр 1921 оны 2 дугаар сарын 24-ний өдөр нийслэл Хүрээ рүү шийдэмгий довтолгоо хийж Хүрээн дэх 15000 гамин цэргийг бут цохин үлдсэн хэсгийг нь Хиагт руу зугтаалгасан байна.

Барон жанжин Богд хааныг дахин монголын хаан ширээнд нь суулган Богд хаант Монгол улсыг дахин сэргээн босгов. Энэ үед Барон Унгерний удирдсан цэргийн анги, отрядууд монголчуудын дэмжлэгтэйгээр Монголд байсан гамин цэргүүдийг Чойр, Улиастай, Вангийн хүрээ, Улаан хад зэрэг газар тулалдан гамин цэргийг бүрмөсөн бут цохиж, Монгол орныг гамин цэргээс 1921 оны 4-р сар гэхэд бүрмөсөн чөлөөлөв. Барон жанжны энэ гавьяа бол үнэлж баршгүй гавьяа юм. 1921 оны 2-р сарын 24-ний өдөр дахин тогтносон энэ төр бол шашин,төрийг хослуулсан жинхэнэ монгол төр байлаа.

Гэвч Богд хааны тамгатай бичиг авч явсан ардын намынхан улаан Оросоос буу зэвсэг гуйх зорилгоор явсан боловч энэ үүргээ хөсөрдүүлж Богд хаант төрийн зөвшөөрөлгүйгээр Монгол улсын нэрийн өмнөөс элдэв олон гэрээ хэлэлцээрийг дур мэдэн улаан Орос улстай хийж улаан орос цэргийг Монголд оруулах асуудлыг хүртэл тохиролцож байв. 

Монголд улаан орос цэргийг оруулах ажлыг Коминтерн аль 1920 оноос эхлэн бэлтгэж эхэлжээ. Оросын Эрхүү хотод 1920 оны 10-р сард Коминтерн “Монголд түр Засгийн газар байгуулж улаан орос цэргийг Монголд оруулах” тухай асуудлыг хэлэлцжээ. Энэ хуралдаанд Оросын большевик Буртман, Гапон, Гершевич, Абрамсон, Борисов, Николаев, Дашепылов, Цыренжапов, Брисов нар оролцож дор дурдсан шийдвэр гаргажээ.

1.Монгол Ардын Түр Засгийн газар байгуулахыг хүлээн зөвшөөрөхөөр санал нэгтэй шийдвэрлэв. 

2 Монголын ард түмэнд хандан уриалга гаргах

3.Монгол Ардын Нам / МАХН/-ын төлөөлөгчдийн өмнөөс уриалга гаргах

4.Сибирийн хувьсгалт хорооноос уриалга гаргах

5.Төлөөлөгчдийг яаралтай хил рүү Монгол руу явуулах

6.Ховд, Улиастай руу илгээх хүмүүсийн санал оруулж ирэх

7.Усть-Каменогорск, Бийск, Минусинск дахь зөвлөлтийн байгууллагуудыг хил орчмын монголчуудтай нэн даруй харилцаа холбоо тогтоох

8.Нарийн бичгийн дарга Николаеваас бусад монголын хэлтсийн ажилтнуудыг бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь Троицкосавск /Хиагт/ руу илгээх

9.Оросын коммунист намын Сибирийн товчооны нэг тэргүүлэгч гишүүнийг Хиагт руу илгээх

10.Троицкосавскад орчуулгын ажлыг зохион байгуулах арга хэмжээ авах

11.Монголчуудыг зэвсэглэх зорилгоор Тройцкосавск руу 1000 винтов, 200 мянган сум илгээх

12.Эрхүү муж болон Сэлэнгээс буриад цэргийн сургагч нарыг олж хайх асуудлыг шийдэх. Эдгээр батлагдсан бүх арга хэмжээг зайлшгүй шаардлагаар хэрэгжүүлэхийг Тэргүүлэгчид болон Монгол-Түвдийн хэлтэст даалгажээ. 

Эдгээр ажлыг зохион байгуулахад Оросын Коммунист намын Сибирийн товчооны дарга Н.Буртман, Монгол-Түвдийн хэлтсийн дарга С.Борисов нар голлон оролцжээ. Дараа жил нь Ардын намынхан Оросын нутагт буюу Троицкосавск хотод 1921 оны 3-р сарын 1-ний өдөр Ардын намын хурал хийж тэр хуралд 16 хүн оролцож тэдний дотор улаан Оросын Коминтерний төлөөлөгчид сууж ардын намыханд зааварлаж байлаа. Гамингаас эх орноо чөлөөлж монгол төр, шашнаа мандуулна гэсэн ардын намынхан ийнхүү улаан Оросын Коминтерний дуулгавартай зарц болж дүрээ хувиргав. Тэр үеэс эхлэн улаан оросууд Монголын дотоод хэрэгт шууд оролцох болжээ. 

Тэр үед “Түүгээр явсан чөтгөрийг үүгээр дуудан ирүүлэв” гэгчээр Бодоо, Данзан, Чойбалсан ,Сүх, Чагдаржав нарын тавхан монгол хүн ард түмэндээ ч мэдэгдэлгүй, Богдын Засгийн газартай ч зөвлөлдөлгүй өөрсдийн дураар улаан Оросын 15 000 улаан цэргийг Монголд дуудан авчирч, улаантны харгис төрийг Монголд зэвсгийн хүчээр тогтоов. 

1921 оны 6-р сард А.Нейманаар удирдуулсан улаан армийн 5 корпус буюу 15 000 улаан орос цэрэг ардын намынхны хамт тусгаар тогтносон Богд хаант Монгол улсын хилийг давж нийслэл Хүрээг түрэмгийлэн эзэлж, Богд хаант монгол төрийг 1921 оны 7-р сарын 6-ны өдөр устгав. Тэхлээр Богд хаант монгол төрийг ардын намынхан болон Хүрээнээс зугтаасан хятадын генерал Го Сун Лин нар л улаан орос цэргийг Монголд оруулж монгол төрөө устгасан нь түүхийн баримтаар нотлогдож байна.

Бодит үнэн ердөө л энэ. Юун монголын ардын засаг, ардын хувьсгал. Энэ бол монгол төрийг устгасан улаантнуудын түрэмгийлэл, төрийн эргэлт хийж засгийн эрх мэдлийг булаан авснаа зөвтгөх гэсэн үлгэр, үнэн нүүрээ халхавчилсан хуурамч баг юм. 

1921 онд Монголд чухам юу болсон бэ? Улаан хувьсгал болсон юм уу, төрийн эргэлт болсон юм уу? Богд хаант монгол төрийг хэн устгасан юм бэ? гэдгийг Барон жанжны армид алба хааж, Богд хаант монгол төрийн төлөө тулалдаж явсан хаант Оросын өндөр боловсролтой, эрэлхэг дайчин офицерууд үнэн зөв дүгнэж бичсэн байдаг юм. Ялангуяа польш офицер Ф.Оссендовский, Өвөр Байгалийн атаман Г.Семёнов, Азийн морин дивизийн штабын дарга, хурандаа М.Торновский, подпоручик Н.Князев нарын бичсэн баримтат дурдатгалын номуудад тодорхой, ойлгомжтой, дүн шинжилгээтэй, үнэн бодит баримттай өгүүлсэн байдаг юм. Энэ бүгдийг монголын түүхийн сурах бичигт үнэнээр нь бичих цаг болсон доо. Үүнээс хойшхи 70 жилийн эмгэнэлт түүхийг монголчууд сайн мэднэ. Тэр бүгдийг нуршаад яахав. 

Монгол төрөө устгаад монголчууд ямар хор уршигт унаж юугаа алдсан бэ? 

1.Монгол төрөө алдсан

2.Монгол туургатнаа харьд алдсан

3.Газар нутгаа харийн улсад алдсан.

4.Соёл шашнаа алдаж, шашингүй атеист харгис улс болсон

5.Үйлдвэр аж ахуйгаа хөгжүүлэх боломжоо алдсан

6.Хувийн өмч, хувийн эрх чөлөөгөө алдсан

7.Гадаад харилцаагаа алдсан

8.Далайд гарцгүй, далайгаас алс хол орших болсон

9.Цэргийн хүчин чадлаа алдсан

10.Хүн ам нь дэлхийн боловсрол, технологиос хоцрогдсон

11.Дэлхийн тээвэр ложистикоос хоцрогдсон

12.ДНБ үйлдвэрлэлт нь дэлхийд доогуур хэвээр үлдсэн.

13.Цөөхөн хүн ам нь ядуу хэвээр үлдсэн.

Дотоодын урвагч дайснуудаа дарж чадахгүй бол яаж төгсдөгийг монголын сүүлийн 400 жилийн түүх бэлээхнээ харуулж байна. Ойрд монголын харалган ноёдууд аль 1400 оноос эхлэн Халх Монголд дахин захирагдахгүй хэмээн тунхаглаж эцэстээ Зүүнгар улс байгуулсан. Ойрдын Галдан бошигт 18-р зууны сүүлчээр монголын Түшээт ханы 20 000 халх цэргийг устгаж Халх Монголыг хүйс тэмтэрч байлаа. 

Хоёр зуун жил Манжийн нөлөөнд амьдарсан монголчууд хаан ч үгүй, цэрэг ч үгүй, төр ч үгүй болоод хамаг газар нутгаа хаант Орос, Хятад улс хоёрт алдсан байдаг. Монгол хүн бие биенээ харийн дайсанд барьж өгч алуулдаг болтлоо доройтжээ.

1757 онд Манжийн эсрэг боссон Хотгойдын Чингүнжавын байгаа газрыг урвагч монголчууд манжийн цэрэгт заан өгч бүслүүлэн барьж Манжийн хаанд хүргүүлж цаазлуулж байлаа. Чингүнжавыг барьж өгсөн монгол ноёдыг Манжийн хаан отго жинс, мөнгөөр шагнаж байжээ. Большевик Чойбалсан болон улаантан монголчууд хорьдугаар зууны эхээр монголын эх орончдыг барьж улаан Орост өгч алуулдаг байлаа.

Чойбалсан 1937 онд улаан Оросын даалгавраар эх оронч үзэлтэй монгол цэргийн жанжин, дарга нар, монголын төрийн зүтгэлтэн, монголын эрдэмт лам хувраг, алтан ургийн тайж угсаатнуудын нэрсийг Москвад хүргүүлж улаан оросууд “Заговор” хэмээх алан хядах ажиллагааг Монголд эхлүүлэн явуулж ганц шөнийн дотор 117 монгол хүнийг баривчилж буудан хөнөөж байв. Ерөнхий сайд Амар, Гэндэн нарыг улаан оросуудад матаж барьж өгөөд Москвад аваачиж буудуулж байв. Нийтдээ 35 000 монгол хүнийг хар, шар феодал, японы тагнуул, хувьсгалын эсэргүү гэсэн зохиомол хэрэг тулгаж буудан хөнөөжээ. Жирэмсэн эмэгтэй, хувилгаан хүүхдийг хүртэл хайр найргүй буудан хөнөөж байв.

Монгол хүнээ хөнөөсөн Чойбалсан энэ үйлдсэн нүглийнхээ төлөө улаан Оросоос буу сум, автомашинаар шагнуулж байв.

Чойбалсан зөвлөлтийн тусгай албадтай хамтарч “Хар эрэг” хэмээх хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулж өвөр монголын эх оронч Дэмчигдонров ванг Монголд хууран авчирч монголын шоронд хорьж байгаад 1950 онд Дэ ванг улаан Хятадад хүргүүлж шоронд хийлгэж байлаа.Удалгүй Дэ вангийн хүү Дугарсүрэнг Монголд баривчилж хилсээр хэрэг хүлээлгэж буудан хороожээ.

1958 онд монголын удирдагч Цэдэнбал зөвлөлтийн элчин сайд В.Молотовын “Монголын хойд нутгаас 2500 квадрат км газар нутгийг Зөвлөлт улсад шилжүүлэн өг” гэсэн хууль бус шаардлага тавьсныг үг дуугүй биелүүлж, монгол эх орныхоо ариун газар нутгийг харийн улсад найр тавин бэлэглэж байв. Цэдэнбал Зөвлөлт улсад монголын нутгаа өгөхгүй гэсэн ГЯЯ-ны сайд С.Аварзэдийг ажлаас нь халж хөдөө цөлж байв. Цэдэнбал 1959 онд зөвлөлтийн хамтралжуулах туршлагыг Монголд хуулбарлаж нэгдэлжих хөдөлгөөнийг өрнүүлж олон мянган жил ард түмний амин зуулга болж ирсэн малчдын мал сүргийг нь хуу хаман нийгэмчилж улсад хураасны уршгаар малчид ядуусын эгнээнд орж хөдөө мах, сүү, цагаан идээ ховордож ард түмэн монгол цагаан идээгээ ч зооглож чадахаа больж, орос үндэстний ядуусын идээ талх, сахар иддэг болж, архи тамхи хэрэглэдэг болов. Монгол хүүхдүүдэд сүү, цагаан идээ олдохгүй ховор болсноос болж кальцийн дутагдалд орж шүд нь цоорж өсөлт нь муудав. 

Энэ бүгд бол монгол төрөө алдсаны уршиг юм, монгол хүний мөн чанараа алдсан том нүгэл юм. Монгол төр оршиж байсан бол монгол газар нутгаа, монгол хүнээ, монгол соёлоо хамгаалах байсан юм. 

Монголчууд 1921 онд монгол төрөө авч үлдэх боломж байсан. Хятадын гамин цэрэг, улаан Оросын большевик цэргийг эх орондоо оруулахгүй байсан бол монгол төр үлдэх байлаа. Тэр үед гадаадын улс орнууд тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний төлөө тэмцэж ялсан олон сайн туршлага энд тэндгүй гарч байлаа. Ганц жишээ хэлэхэд тэрхүү хорьдугаар зууны хориод онуудад Турк орныг гадаадын 6 орны цэрэг түрэмгийлж байсан. Туркийн султаан хаан нь Британий талд орчихсон байсан. Энэ хүнд байдлаас эх орноо аврахын тулд Кемаль паша жанжин тууштай тэмцэл хийв. Түүнд өөрийн арми, мөнгө байгаагүй.

Гэвч Кемаль паша юуны түрүүнд гадаадын цэргээс эх орноо чөлөөлөхийн тулд улаан Орос болон, Францтай гэрээ байгуулж үлэмж хэмжээний буу зэвсэг, сум авч чадсан. Кемаль армиа байгуулж 6 фронт дээр дайснуудтай зэрэг тулалдаж гадаадын дайснаас эх орноо чөлөөлж, дотоодын дайснуудыг дарж чадсан байдаг. Кемаль паша эх орондоо британи, грек, оросын цэргийг оруулаагүй, зөвхөн туркчүүд өөрийн хүчин чадлаар ялалт байгуулсан байдаг. Кемаль паша улаан Оросоос зэвсгийн тусламж авч сайн харилцаатай байсан ч оросын зааврыг сонсож эх орондоо коммунист нам байгуулаагүй, социализм коммунизмыг байгуулаагүй, харин коммунист намыг байгуулахыг хуулиар хориглож, Турк улс өөрийн замаар итгэлтэй урагшилж хөгжиж хүчирхэг улс болсныг түүхээс нь харж болно.

Гэтэл монголчууд бид гадаадын дайснуудыг эх орондоо оруулж дотоодын урвагч нарт эзлэгдсэн, монгол төрөө өөрсдийн гараар устгасан. Монгол улс тэр үед Британи, Японы жишгээр Үндсэн хуульт хаант засаглалыг сонгосон бол хамгийн зөв сонголт болох байлаа. Гэвч монголчууд Зөвлөлт засгийн жишгээр коммунист нийгмийг байгуулна хэмээн утопи сонголт хийсэн нь хамгийн муу сонголт байлаа.

Улаантнууд монголчууд бидний монгол төр, төрт ёсыг устгаад зогсоогүй, монгол хүний үнэт зүйлсийг буюу монгол ёс заншил, монгол түүх, соёл, монгол хэл, монгол бичиг, монгол сэтгэлгээ, Бурханы шашин, Эзэн Богд Чингис хааны төрт ёсны үзэл санаа, уламжлалт итгэл үнэмшлийг маань устгахыг оролдсон.

1924 онд Ардын намын анхны дарга Солийн Данзан “Монгол улс капитализмыг алгасч болохгүй. Монгол улс өрнөдийн Швейцарь улс лугаа адил хөгжих нь зүйтэй ” хэмээн маш зөв оновчтой зорилго тавьж байсан. Харамсалтай нь улаан Оросод эзлэгдсэн Монгол яаж ч чадаагүй, Зөвлөлт маягийн коммунист хуурамч төр байгуулж сүйрсэн, С.Данзанг Коминтерний төлөөлөгч Ринчино баривчилж хөнөөсөн. Үүнээс хойш монголын удирдагч Чойбалсан, Цэдэнбал нар улаан империалист зөвлөлтийн эрх ашгийг хамгаалагч дуулгавартай зарц болж, ард түмнээ улаантнуудын боол болгосон.

Хэрэв Монгол улс Швейцарь лугаа бие даасан нейтралитет улс болж хөгжсөн бол өдийд ямар улс байх нь тодорхой юм. Өнөөгийн Шейцарь улс бол дэлхийн хоёр дайнд огт оролцоогүй, харгис коммунизм, нацизм, зэрлэг капитализм, колоничлолд огт өртөөгүй юм. Швейцарын эргэн тойронд дэлхийн дайн, нацизм, коммунизм гээд олон аймшигт явдлууд өрнөж байсан. Швейцарь алинд нь ч өртөөгүй, өөрийнхөөрөө үлдсэн. Эдүгээ Швейцарь улсын ДНБ нь 942 тэрбум ам доллар, 1 хүнд ногдох ДНБ нь 106 000 ам доллар буюу дэлхийд 5-р байранд байна. Швейцарь улс нь 41 200 квадрат км газар нутагтай, 8.9 сая хүн амтай, экспорт нь жилд 303 тэрбум ам.доллар, импорт нь 273 тэрбум ам доллар. Зэвсэгт хүчин нь 5000 цэрэгтэй, цэргийн нөөц нь 240 000 хүнтэй. 

Швейцарийн жирийн эмч, багшийн сарын дундаж цалин нь 21 сая төгрөг байна, иргэн нь цалингийхаа 80.0 -100.0 хувийг тэтгэвэртээ гараад авдаг ажээ. 

Монгол улс монгол төрөө алдаагүй бол орчин үед 20,0 сая хүн амтай, 5,0 сая квадрат км газар нутагтай, 150 сая мал сүрэгтэй, аж үйлдвэр хөгжсөн, нэг хүнд ногдох ДНБ нь 15 000 ам долларт хүрсэн бүс нутагтаа хүчирхэг улс болох байлаа. 

Ийнхүү монголчууд бид монгол төрөө алдсаны хор уршгийг сүүлийн зуунуудад хангалттай амслаа. Эдүгээ монголчууд бид сүүлийн 33 жил монгол төртэй болох замдаа ороод байна.

Монголчууд бид өөрчлөгдөж байгаа, удаан ч гэсэн хөгжиж байна. Монголчууд бид Засгийн газраа жил бүр огцруулдаг тогтворгүй төртэй, аж үйлдвэр хөгжөөгүй, зөвхөн нүүрсээ борлуулж амьдардаг хоцрогдсон улс болох бус, тогтвортой, ухаалаг төртэй, улс нь хөгжсөн, иргэд нь баян чинээлэг болсон улс болцгооё. 

Монгол улс мандан бадрах болтугай. 

Доржийн Сүхбаатар    

2025.12.27