sonin.mn
Сэтгэгдэл (0)

Аливаа хүний оюун ухааны чансаа зөв оноож хэрэглэсэн цэгцтэй үг, утга агуулгад тохирсон дууны өнгө, яруу тодорхой хэл яриагаар илэрдэг. Эх хэлээрээ сайхан ярьж, бичиж, сурах нь иргэн бүрийн хуульд заагаагүй ариун журам. Монгол улсын иргэн бүрийн журамт үүрэг бол “ЭХ ХЭЛЭЭ ЭЗЭМШИХ, ЭРХЭМЛЭХ” явдал. Эх хэл нь цэвэр ариун байгаа улс орон төр засаг нь ч ухаалаг, ажил үйлс нь ч өөдрөг байдаг гэдэг.

 


Өнөөгийн телевизийн нэвтрүүлэгчид хэдхэн /хором, мөч/ -ийн дараа “манай нэвтрүүлэг эхэлнэ” хэмээн ярьж байна. Я.Цэвэлийн Монгол хэлний тайлбар толийг сөхөн үзвэл “Хором” гэдэг үгийн нэг үндсэн утга нь секундийг 10,000 хуваасны нэгийг хэлж, нэг цагт 4 мөч багтана гэж тайлбарлажээ. Бид “хэдхэн мөчийн дараа” гэж хэлэхэд нь 30-45 минут биш гэж ухаардгийн учир нь Монгол хүний ухамсарт тархинд зөв ойлгох тэрхүү өгөгдөл нь угаасаа төрөхөөс л суусан байдагтай холбоотой гэдэг.

 

(Тиймээс өнөө үеийнхэн хором гэж хэлэхэд секунд гэж ойлгодог болжээ. Тодорхой цаг хугацааны дараа үгийн утга өөрчлөгддөг ёс ч буй.) Өнөөгийн багш оюутнууд “хожимдох, хожигдох, хоцрох, хоцрогсод, хичээлээсээ хоцорсон" гэж янз бүрээр ярьж бичсээр байна. Хожигдох гэдэг нь ялагдаж, дийлдэх давагдахын нэр. Уралдвал нэг нь түрүүлж бусад нь хоцордог. Цаг хугацаатай уралдана гэж үгүй.

 

Цаг хугацаа биднээс огт шалтгаалахгүй. Хоцрох гэдэг нь зэрэгцэж чадахгүй үлдэх, сүүлдэх утгыг илтгэнэ. Тогтоосон цагаас хожим ирэхийг монгол хэлэнд “хожимдох” гэдэг. Энэ нь хожим хойно, сүүлд, дараа гэсэн хожимдох үйлийн нэр болно. Монгол хэлнээ ДАВШИХ, ДЭВШИХ гэсэн үг нь бараг ижил үг мэт боловч, ДА толгойтой нь урагш тэмүүлэх, ДЭ толгойтой нь өөдөө тэмүүлэхийн нэр болно. Тухайлбал: Дэвжих, дээшлэх, дэвших, дэгжих, дээрдэх гэх мэт..

 


С1 телевизийн хөтлөгч залуу “Өнөөдрийн сонин дээр хэдэн юм байна”, “урамшууллыг амлаж байна” гээд хээв нэг ярьж л байх юм. Эх хэлний маань авиа бүр тодорхой утга мэдээллийг агуулдаг гэдгийг мэддэггүй л бололтой. Ер нь сэтгүүлч гэдэг нь “сэтгэгч” гэсэн үг баймаарсан...“Ард түмэн сэтгүүлчдийн үгээр ертөнцийг таньдаг” гэж агуу их РИ доктор айлдсан гэдэг.

 


Тээр жил МУИС-ийн 60 жилийн ойн баярын хуралд ректор Ганцог цэгцтэй, утга төгөлдөр, ончтой сайхан үг олны өмнө хэлж байсныг санаж байна. Номын авшиг/ рашаан / шингэсэн эрдмийн саруул өргөөндөө хуран чуулсан олны өмнө үг хэлэхдээ тэрээр эх орныхоо нийгэм, эдийн засаг, улс төр, оюун санааны бүхий л салбарыг ТҮҮЧЭЭЛЖ яваа эрхэм төгсөгчиддөө хандаж, бие нь цэгц /чонын сүргийн ахлагч/ ухаан нь талбиун байхыг ерөөсөн утга төгөлдөр сайхан үг хэлж билээ.

 

Аргагүй л МУИС-ийн ректорын амнаас гарч болох “сайхан үг юм даа” хэмээн бахархан сонсож суусансан... (ТҮҮЧЭЭ-Жингийн цувааны тэргүүнд яваа мал, одоогийнхоор хөтөч, тэргүүлэгч, манлайлагч лидер гэсэн үг) Түйрэн-/шороон шуурга/, тахимдагуу ёс-/ эцэг эхийн элбэрэл/, нургих-/ цай зөөлөн буцлах/, авлига- /эд юм/, авлигал -/ үйлдэл / , дөрвөлж - / түлээний сав /, банаг гуай- / илүү гэр /, жогорхой- / нохойн баас /, азаадай- / тугаллах шахсан үнээ /, алман cap, / тал саран /, / толт зүрх / зүрхний угийн гол судас / гм орчин цагийн залуусын мэдэхгүй үгс сонин хэвлэлийн хуудаснаа олонтаа таарч байна.

 


Өнөөгийн залуус “...аймаар гоё”, “...аймаар хямд үнэ”, “...аягүй гоё”, “...аягүй залуу болжээ”,”... аймаар хөөрхөн хүүхэд”,”...галзуу хурдан гүйж байна”,”...аягүй аймаар галзуу”, “...гэж баярласан талархсанаа илэрхийлж хэлмээр байна”, “...таны зөв гэж ойлгож байна”, “...өөр” гэхийг “...өшөө” / еще гэсэн орос үг хэлж буруу ярьж байна. Тэд “...аягүй сэтгэл гаргаж зөвлөгөө өгсөнд баярлалаа”, ’’арлын Японы аатай, гаатай оо” гэж ярьж бичсээр л байна.

 


Хэрэв Монгол Улсынхаа Ерөнхийлөгчөөс төрийн дээд шагнал авах үедээ .“аймаар баярласан” гэж хэлбэл ямар санагдах вэ? Монгол хүн “аягүй” гэж нүдээр харшгүй, нүд халтирмаар юмыг хэлдэгсэн. Ингэж ярьж байгаа нь эрүүл бус сэтгэхүйн шинж. Мөн “...гэж яримаар байна” гэж хэлж байгаа хүний цаад санаа, ярьж байгаа зүйлдээ еөрөө ч үл итгэсэн, эргэлзэж тээнэгэлзсэн өнгө аясыг илэрхийлдэг учраас уг хүний үг сонсогчийн сэтгэлийн утсыг доргиох хүчгүй, “хэлж ярих гээд ч байгаа ч юм шиг, үгүй ч юм шиг..." дүлэгнэсэн үг ажгуу.

 


Түүнчлэн “...-даа хайртай шүү гэж хэлмээр байна” гэдэг үгийг монгол хэлний үүднээс авч үзвэл тухайн хүн хэн нэгэнд хайртайгаа хэлмээр байгаа боловч, ямар нэгэн шалтгаанаар хэлж чадахгүй байна гэсэн утгатай ч бид “хэлчихлээ" гэж боддог болж, энэ үг хүн болгоны амнаас унадаг болсон ажээ. Нэгэн шалтгаанаар санасан зүйл бүтэх бололцоогүй гэсэн санааг илэрхийлдэг.

 

Жишээ нь: Би явмаар байна гэвэл ямар нэгэн учир шалтгаанаар явах боломж байхгүй үед л ингэж хэлдэгсэн. Тэгээд ч “ХЭЛМЭЭР БАЙНА” гэдэг бол хэлээгүй, зөвхөн “хэлмээр л байгаа” ч хэлж чадахгүй, боломжгүй байгаагийн нэр юмсан. Нэгэн сайд телевизээр “ДОХ” маань гэж ярьж байсан гэдэг. Монгол хүн “бөөс маань, хоригдол маань, дайсан маань” гэж хамаатуулж хэлбэл ямар сонсдох бол...

 

УИХ-ын чуулган дээр нэгэн эрхэм гишүүн Монгол Улсын Засгийн Газраас зарласан “Сүрьеэ өвчинтэй тэмцэх” гээд л их сүрхий ярьж байсан гэдэг. Тэгэхээр Засгийн газар нь энэхүү аюулт өвчнийг зарлан тараасан болох нь... Засгийн газар “Сүрьеэ өвчинтэй тэмцэхийн тулд” гэж хэлбэл харин өөр болно. Манай төрийн түшээд иймэрхүү л ярьж байгаа нь тиймэрхүү л сэтгэж байгаагаа харуулж буй бус уу?.

 


Утга авцалдаагүй хэдхэн үг хэлээд “энэ утгаараа, тээ, одоо, мөн, болбол, юу ч гэх юм бэ дээ, миний гэхийг надын” хэмээн ээдэрч ээрсээр хамаг цагаа барчихдаг эрхэм төрийн ТҮШЭЭД олширсоор байна. / Ер нь “ТӨРИЙН ТҮШЭЭ” гэдэг нь “ТӨР ТҮШИХ”, “ДАМЖАА” гэдэг нь “ДАМЖИХ” гэсэн үг ч биш бололтой. Эхнийх нь “цэргийн онцгой гавьяатанд олгодог цол”, нөгөө нь “төгсөх ба зэрэг авахад өгдөг шалгалт”-ыг хэлдэг ажээ. /


Тэд “энэ, тэр утгаар нь...” гэж салаалсан утга агуулсан зүйлийг тайлбарлаж байгаа мэт ярьж шинээр тогтоож буй хуулийнхаа үг, үсэг, утга санааг тайлбарлах нь нэн хорлонтой үр дагавар дагуулсан “цоорхой” хууль гаргах үндэс болж байна. Хууль гэдэг бол “энэ, тэр утгаар нь биш,...”, "зөвхөн цорын ганц онч мэргэн үгээр тодорхойлсон хэн ч уншаад нэг л утга санааг ойлгох боломжтой, цэцэн цэлмэг, голч хэллэг, төгс найруулгатай” байх учиртай.

 

Эс тэгвээс хэн хүнгүй өөрийнхөөрөө ойлгож өрөөлийг хэлмэгдүүлэх хэрэгсэл болно. Хөдөө томилолтоор ажилласан УИХ-ын гишүүн: Ялангуяа жижиг мал, хонинууд, ямаанууд их үхэж байна” гээд л ярьж байна. Энэ бол монгол сэтгэлгээгүй хүний ярианы тод жишээ. Дээхэн үед намын суртал нэвтрүүлгийн нэг ажилтан мал төллөх үеэр хөдөө ажиллаад нутгийн ардуудад яриа хийхдээ: болсон хурга одоо байна...”, “Мал болбол одоо амьдралын болбол үндсэн хэрэгцээ бол мөн гэж үзэх явдал болбол мөн болноо” гэсэн яриаг сонссон малчид инээлдэн шоолж “одоо”, “бол-болбол’’-ыг нь тоолж суусан гэдэг.

 


Сүүлийн үед байсан байхгүй юу ? гэдэг хоршоо үг бараг хүн бүхний амны уншлага болсон гэлтэй. Өгүүлбэр бүрээ ийм утгаар төгсгөдөг хачин зуршил тогтох нь ээ. Намайг очиход “ байхгүй байсан байхгүй юу?” гэж ярих жишээтэй. Нэвтрүүлэгч зарим охид Ховод (Ховд), Увас (Увс), Сэлэв (Сэлбэ), Алав /алба /, Талах /талх/ гэж ярьж байгаа жишээ олон бий. .

 


Зохиолын дуучид “Замбуулин хорвоогийн НААРАН доор, учиртай ТӨӨРСӨН, ХҮҮРЭН зүрхний, бадамлянхуа усан мандал гандашгүй еэ хөө, БААХТАЙ чи минь, алаг зүрх ТҮШЭЭД ТҮГШЭЭД гэх ирэвүү?, намайгаа ТӨӨРҮҮЛСЭН” гээд л хээв нэг дуулж байх юм. Холахи /холхи гэж дуудах нь холхих гэсэн утга/ газраас гялалзан харагдагч өнгөт од оо!, (Холахи гэдэг нь холын хол алсын алсад хэмээх утга) (Хятад хэлний “МА”-г хэрхэн дуудахаас шалтгаалж “Эх, морь, загнах, олс” зэрэг 4 өөр утга илтгэдэг гэдэг).

 


Эх хэл маань ЭГШИГЛЭНТ, СОНСГОЛОНТОЙ байхаас гадна аялгуу сайхан монгол хэлнийхээ өргөлтийг хэрхэн хэлэхээс үгийн утга шууд шалтгаалдаг ажээ.
Ярианы хар хэллэгүүд, аман яриаг тэр чигээр нь буулган бичиж байна. Үүнийг хойч багачууд маань хараад ямар үлгэр дуурайлал авах бол... Жишээлбэл, “яадаг юм бэ"-ийг “яадгийм”, “гэж байгаа”- ийг “гэжиуга”, “байгаа юм ш дээ”- ийг “байгаамшт”, “явж байхаар”- ийг “явжийхаар", “яах гэж байгаа юм”-ийг “яахжаагаан” зэрэг олон ярианы хэллэгийг шууд бичгийн хэлнээ буулган бичиж байх юм. Эх хэл маань ингэж эрэмдэг зэрэмдэг болох ёсгүй байхаа...

 


Хэдэн жилийн өмнө нэг шулга нөхөр үндэсний телевизээр ММА гэхийг “МЭЭМ, МЭЭМ” агентлаг гээд хээв нэг дуудаж байсансан. Тэрээр” дөнгөж төлсөн маамуу...,””...Елөнхий Сайд Олсод аялж явна...” хэмээн ярьж л байсан. Сэтгүүлч хүн эх хэлээрээ хамгийн цэвэр сайхан ярих учиртайсан. Зарим сэтгүүлч “...тэнд тийм юм болсон бололтой...,тийм юм болсон байхаа...” гэхчлэн итгэхэд ч хэцүү хов жив шиг мэдээлэл нийтэд хүргэх болов. Энэ нь аливаа мэдээллийн баримт нотолгоотой байх зарчмыг зөрчиж буй хэрэг.

 

БХИС-ийн дэд профессор , хэл шинжлэлийн магистр Д.Болод
Эх сурвалж: “Соёмбо”