sonin.mn
1.            УИХ-д олуулаа болсон АН-ын бүлэг ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулж улайрч зүтгэсээр Цэцийн даргыг хүч түрэн огцрууллаа. Олуулаа дарангуйлах дараагийн жор нь тодорхой. Үндсэн хуулийн Цэцийн бүрэлдхүүнийг өөрчлөхөөр улайрна. Үндсэн хуулийн Цэцийг өөрийн томилсон хүмүүсээр бүрдүүлнэ. Нэр нь ч тодорчихсон байгаа. Ийнхүү Үндсэн хуулийн байгуулалтуудад олуулаа нөлөөллөө тогтоож АН-ын дарга З.Энхболд жижиг дарангуйлагч болно. “Олуулаа” нэртэй сонгуулийн дарангуйллыгМонголд тогтооно. Сонгуулиар хууль зөрчих, шударга бусаар луйвардах бүх нөхцлөө бүрдүүлж байгаа нь тэр. Иймд сонгууль шударга болохыг хэн ч батлахгүй юм байна. Яагаад гэвэл сонгууль шударга бус болсон эсэхийг тогтоох хөндлөнгийн хараат бус тогтолцоо, хяналтын байгууллага байхгүй боллоо.
 
2.            Төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтын тэнцвэр алдагдав. Эцсийн эцэст Үндсэн хуулийн Цэцийг дохио зангаагаар ажилуулдаг хүүхэлдэй болгох санаархлаа биелүүлэхээр улайрч байна.Үндсэн хуулийн байгууллалтууд нь эрх мэдлээ хэтрүүлэх, эсвэл буруугаар ашиглаж хүний эрх, улсын эрх ашиг хохироовол нэг нь нөгөөгөө хазаарлах зорилготой харилцан хяналтын тогтолцоо юм. Тэнцвэр нь алдагдвал хүний эрх хохирох нөхцөл бүрдэнэ. Даамжирвал үндэсний аюулгүй байдал, улсын эрх ашиг хохирно. УИХ, Засгийн газрын гүйцэтгэх засаглалын ажилд шууд хутгалдаж  ажлыг нь хийлгэхээ больсон. Эрх мэдлийн тэнцвэр хуваарилалт алдагдаж хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийн тэнцвэр хараат бус байдал хөл толгой нь мэдэгдэхээ больсон. Үндсэн хуулийн хамгаалалтын тулгуур Цэц сүүлчийн Могикан болсон.
 
3.            Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн хамгаалалтын тулгуур,хууль зүйн дээд эрх мэдлийг хадгалсан тусгай институци юм. Цэц болУИХ-тай сөргөлдөөнт байж,хянах учиртай байгууллага.Үндсэн хуулийн манаач гэдэг нь ч ийм учиртай. Одоо бол томилсон байгууллага гэж сүр далайлгах УИХ-ын харцаар хөдөлж байх жишиг тогтоож байна. Ийм ч учраас ихэнхи улсад Үндсэн хуулийн шүүхийн шүүгчийн халдашгүй байдлыг баталгаажуулж Болгар, Чех, Итали, Словени, Испанид парламентын гишүүний халдашгүй байдалтай адил хэмжээнд авч үздэг. Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүдийг өөрчлөх, хугацаанаас нь өмнө татах, солих зэрэг нь ихэнхи улсад нарийн түвэгтэй процесс байдаг. Манайх шиг насны хязгаар  тогтоомогцоо шууд 7 хоногийн дотор машиндаад хаячихдаг улс дэлхийд байхгүй гэдэг нь баталгаатай.
 
4.            Цэц улс төрөөс хараат бус байх шаардлагатай.Манай Үндсэн хуулийн Цэцийн загварыг Франц улсын Үндсэн хуулийн зөвлөлөөс анх санаа авч боловсруулсан байдаг бөгөөд анхны төсөлд 6 гишүүнтэй 9 жилээр томилохоор орсон боловч эцсийн хэлэлцүүлэгт одоогийн байдлаар баталсан. Үндсэн хуулийн зөвлөлийн Ерөнхийлөгч буюу манайхаар Цэцийг даргыг Францад 9 жилээр сонгодог.  Албани Болгар, Унгар, Итали, Латви, Румын, ОХУ, Словени, Испани 3 жилээр хөдөлгөөнгүй сонгодог бол Малта, Норвеги зэрэг улсад бүх насаар нь сонгодог. Хамгийн гол нийтлэг шинж нь бүх улсад улс төрөөс хараат бус байх нөхцлийг хангадаг.
 
5.            Үндсэн хуулийн шүүрийн 215 төрлийн тогтолцоо одоогоор байна.Гэхдээ бүгд улс төрөөс хараат бус, биеэ даасан байх дархлаа нөхцлийг хангасан байна.Үндсэн хуулийн хяналтын эрх мэдлийн хүрээнд урьдчилсан хяналт буюу парламентын хэлэлцүүлэгийн аль ч шатанд чиглэл өгөх эрх мэдэлтэй Үндсэн хуулийн шүүхүүд байна. Одоо Үндсэн хуулийн цэцийн даргыг буруутгаж байгаа  хууль зүйн заалт нь эрх зүйн хувь 1-рт цэцийн даргад хамааруулах шалтгаан харагдахгүй байна. 2-рт Цэц Үндсэн хууль зөрчсөн байж болзошгүй асуудлаар аль ч шатанд урьдчилсан хяналт тавих, анхааруулах эрх мэдэл Үндсэн хуулийн шүүхэд түгээмэл хадгалагддаг. Ийм төрлийн хяналтын позитив хяналт гэдэг.
 
6.            Олуулаа дарангуйлах онцгой дэг. УИХ-ын хуралдааны дэг Их хурлын даргын намчирхсан жороор, АН-ын даргын үзэмжээр хувь хүний дураар явагдах боллоо. Үг бүхний араас тайлбар хийнэ. Зарим нь бүр 5 минут дэмий бураад 2 секундэд гол юмаа ярина гэж мэдэмхийрнэ.  Өнөөдрийн УИХ-ын дүр зураг нь иймэрхүү. Хууль баталж хэрэгжүүлж байгаа байдал нь олонхийн бус олуулаа хийлж дарангуйлах гажиг тогтолцообштээж хөшигний ард албан тушаал, сонгуулийн арилжаа наймаагаар хуулийн хувь заяа шийдэгддэг боллоо. Шадар сайд, Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүд дарга нарыг ингэж тодруулж томилно. Парламентын ардчилал гажуудсан байна.УИХ жижиг дарангуйлагчтайолуулаа дарангуйлах хуралдай болжээ.
 
7.            Гашуун ч гэсэн үнэн. Олуулаа нийлж дураар авирлах дарангуйлал нь Үндсэн хуулийн хямралд хөтлөж байна. Нэг хэсэг бүлгийн санаачилгаар Үндсэн хуулийн Цэцийг яллах нь Үндсэн хуулийн Цэцийг, улмаар Үндсэн хуулийг үл тоомсорлох, хэрэгсэхгүй байх нийгэм улс төрийн сэтгэлгээг бий болгож байна. Хожим нь энэ ямар үр дагаварт хүргэхийг таашгүй. Хожмын хариуцлагыг хэн хүлээх вэ?Хоттой хонь руу чоно орсон лугаа адил хуулийн эрх зүйн салбарт эмх замбараагүй байдал ноёлох вий гэж айдас төрнө.Гавьяат хуульч, цэцийн анхны дарга Совд гуай“Үндсэн хуулийн Цэц эцсийн шийдвэр гаргах эрх мэдэлгүй бол шүдгүй арслан болно гэсэн үг санаанд орно.
 
8.            Ардчиллын жинхэнэ үзэл санаа  хэрэгжих зайлшгүй нөхцөл нь хүмүүс сонор соргог байх явдал юм.“Залхуурч үл тоомсорлох, хайрхамжгүй хандах нь ардчиллын хоёр дайсан. Байнгын сонор сэрэмж бол эрх чөлөөний үнэ өртөг. Сонор сэрэмжгүй байдал нь ардчиллыг гажуудуулж завхруулна” гэж нэрт түүхч, академич, улс төрч Ж.Брайс хэлсэн байдаг. Нийгмийн Ардчиллын үнэт зүйлийн төлөө босоход бэлэн байхгүй бол дарангуйлагч даварвал дажин болно.  Францын улстєр судлаач, их сэтгэгч Алексис дэ Токвилль “Олонхийн дарангуйлал нь хамгийн хэцvv дарангуйлал мєн. Ийм дарангуйлалтай учирсан улс орон уруудна уу гэхээс єєдєлдєггvй”  гэж хэлсэн байдаг. Эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын үнэ өртөг нь сонор соргог байх явдал.
 
9.            Ашиг сонирхлын зөрчил. Өнгөрсөн 3 жилд Монголын хууль эрх зүйн уламжал, зан заншлын хуульт ёсны соёл хэмтэй нийцэмжгүй олон хуулиуд олуулаа хүч түрэн баталсан. Эдгээр хуулиуд нь цэц дээр унасан.  Олон зөрчилтөй хууль нь  унахаар ашиг сонирхлын зөрчлөөр Цэцийн даргыг огцруулж хонзон авах үйлдэл гэж хардагдахад хүрч байна. Тухайлбал шүүхийн багц хуулиуд байна. Энэ хуулийг санаачлагч УИХ-ын нэг гишүүн сүүлийн 4 жилд 30 гаруй удаа цэц дээр  очиж ихэнхи асуудлаараа цэцэд ялагдаж унасан байна. Их хурлын дарга З.Энхболдын асуудлаар цэц дээр хэрэг үүсгэгдсэн байна. Тэгэхээр эдгээр гишүүд Үндсэн хуулийн цэцтэй заалдаж Даргыг нь огцруулах  нь ашиг сонирхлын зөрчилтөй гэж харагдаж байна.Ялангуяа монголын уламжлалт хууль зүйн дэг сургуулийг хэт үгүйсгэж хэт баруун тийш, Англо саксоны загвар луу туйлшруулах хандлага гарах болсонтой Үндсэн хуулийн цэц эвлэрээгүй. Ардчилсан намын зүтгэлтнүүдийн нэг, Үндсэн хуулийн эх баригч Б.Чимид асны гарын шавь, Үндсэн хуулийн цэцийн дарга Ж.Амарсанаа өөрийн боловсруулж ажилласан Үндсэн хуулийн үзэл санаандаа үнэнч байсныхаа төлөө яллуулж байна.
  
8. УИХ ба Цэцийн зөрчил нь Монголын хуулийн уламжлалт соёл барууны хуулийн соёл хоёрын сэтгэлгээний зөрчил юм.Монгол Улс хууль эрх зүйн соёл урт түүхтэй бөгөөд Монголын зан заншлын хууль нь  Зүүн Азийн хоёрдахь  хуулийн гайхамшигт тогтолцоо юмгэж хууль зүйн шинжлэх ухааны нэртэй эрдэмтэд дүгнэсэн байдаг. Тухайлбал эрдэмтэн  В.А.Рязановский “Монгол хуулийн суурь зарчмууд”  /1937/номдоо ийнхүү дүгнэж бичсэн байдаг. Зүүн Ази дахь хамгийн аугаа зан заншлын хуулийн тогтолцооны нэг нь төр дээдлэх ёс уламжлалаас эхтэй гэсэн нь ч бий. Төр дээдлэх буюу хуулийн засаглалын Ази хэлбэр соёл нь Монголын хуулийн эрх зүйн соёл, уламжлал юм.Монголын зан заншлын хуульт ёс ньМонголын төрт ёсны тогтолцооны хөгжилтэй салшгүй холбоотой. Уиллам Батлер Монгол хуулийн тогтолцоо/1982/, В.А.Рязановский Монгол овогууудын зан заншлын хууль/1929/.ХаринХ.Тэмүүжин барууны хуулийн засаглалын сэтгэлгээний философитой. Түүнийгээ хуулийн ертөнцийн цорын ганц үнэн гээд итгэцэн хүн. Ертөнцөд туйлын үнэн гэж маргаангүй мэтгэлцээнгүй байна гэж байхгүй.Монгол Улсын Үндсэн хууль, Цэцийн талаар даацтай судалгаа хийж хэвлүүлсэн Чикагогийн их Сургуулийн нэртэй эрдэмтэн Том Гинсбург “Шинэ ардчилсан орнуудын шүүхийн хяналт. Азийн орнуудын Үндсэн хуулийн шүүх” /Хуудас 160/ гэх Монголын төрт ёсны уламжлал Азийн орнуудын Үндсэн хуулийн шүүхийн талаархи бүтээлдээ “Монгол улс хууль эрх зүйн урт түүхтэй бөгөөд Монголын зан заншлын хуулийг эрдэмтэд  Зүүн Азийн хоёрдахь  хуулийн гайхамшигт тогтолцоо гэж нэрлэсэн байдаг.” гэжээ.
 
9. “Оросын орчин үеийн төрт ёсны үндэслэгч эх нь Монгол”буюу“Монголия–Мать-Основательница Российской государственности”  Станислав Белковский. ОХУ-д сүүлийн үед Монголын төрт ёсны уламжлалаас Оросын төрт ёс үүссэн гэсэн үзэл хандлага ихэд дэлгэрч буй. Г.А.Тюньдешевийн “Аугаа их хаан Баторосын  төрт ёсыг үндэслэгч”гэдэг ном ч оростгарч,шуугиан тарьж буй. Гадаад гүрнүүдэд Монголын төрт ёсны уламжлалыг бахархан тэмдэглэж байна. Харин бид Монголын төрт ёсны уламжлалаа гээж Үндсэн хуулийн үзэл санааг хамгаалахын төлөө анхааруулах албан бичиг өгсөн ялаар Цэцийн даргыг өөрчилж байгаа нь Ардчилсан ёс уу!
 
Г.Занданшатар