сонин mn
Сэтгэгдэл (28)
Говь-Алтайн Засаг дарга О.Амгаланбаатар дуугүй байя гэхээр дуугарахаас аргагүй хэрэг дандаа тарих юм. Галдан бошготын онгоны тайлгыг  төрийн тахилгат Сутай уулын их тахилгын овооноо үйлдлээ гэнэ үү?
 
УИХ-ын гишүүн, “Говь-Алтай судлаач” Ш.Адьшаа өөрийн нүүр номондоо  “Төрийн тахилгат Сутай хайрхан уулын энгэрт байдаг Монголын газар шороо тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч Галдан бошигт хааны онгоныг тахих ёслолын арга хэмжээ Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын Тахилгын Их овоонд боллоо. Говь-Алтай, Увс, Ховд аймгийн удирдлагууд, эрдэмтэн, судлаачид, ард иргэд оролцсон энэ арга хэмжээ нь Монголын их хаадын онгоны тайх тахих арга хэмжээг анх удаа зохион байгуулж байгаагаар онцлогтой байлаа” гэж мэдээлээд зураг хөрөг тавьчихсан болохоор үнэн байж таарна. Уг нь нутаг ус, үүх түүх, ард зоноо хүндэлдэг Засаг дарга бол ийм юмыг өөгшүүлээд оролцоод байх хэрэггүй л юмсан. 
 
Мэргэжлийн бус гээд миний үгийг эс тоолоо гэхэд үүний учрыг хэлээд өгчих мэргэжлийн түүхч Говь-Алтайд олон бий дээ. Одоогийн Говь-Алтай аймгийн нутаг дэвсгэр бол Халхын баруун гарын нутаг болохоос Зүүн гарын эзэнт улсын нутаг дэвсгэр хэзээ ч байгаагүй. 
 
Төрийн тахилгат Сутай хайрхан орших Тонхил сумын нутаг бол хуучнаар Засагт хан аймгийн халх урианханы 2 хошууны нэг болох Дайчин засгийн хошууны нутаг. Төр гэрэлтийн 9-р он, шарагчин үхэр жил буюу 1829 онд энд Усан зүйлийн хүрээг байгуулж, дараа жил нь Цаст уул хэмээх Сутайд тахилгын  овоо босгосон[1].
 
Галдан бошгот хаан болон зүүнгарчууд энэ нутагтай холбогдох түүх гэвэл:
 
-Энэ хошууны засаг ноён Мада зоригт 1688 онд Зүүнгар Халхтай байлдахаар их цэрэг хөдөлгөхөд тэдний хөлөөс зайлан нийт албатаа дагуулан Хөхнуурт очиж, хошуудуудыг түшиглэн суусан. Тэд Энх амгалангийн 43-р он буюу 1704 онд Халхдаа буцах зөвшөөрөл гуйхад Алтайн Эрчис, Өрөнгөд нутаг заан суулгасан [2 ]. Тэд  Найралт төвийн 1-р он буюу 1723 онд сая нэг юм Бүсхайрхан, Сутай орчмын нутагтаа эргэн ирж суусан. 
-Найралт төвийн 9-р он, 1731 онд Халх урианханы хошуу Зүүнгарын довтолгоонд өртөж хядуулан сарниж, хэсэг нь Зүүнгарт дагаар орж, ихэнхийг Манжийн хааны зарлигаар Алшаа руу татан хамгаалж байгаад Зүүн гар, Манж Чингийн хилийн асуудлыг 1739 он, шарагчин хонь жилд хэлэлцэн тохирсны дараа буюу 8 жилийн хойно Бүсхайрхан хийгээд Сутай уулын нутагт нь эргүүлэн суулгаснаас хойш ард түмэн нь энэ нутагтаа үе улиран аж төрж буй.
-Засагт хан аймгийн Дайчин засгийн хошууныхан зүүнгарчууд, тодорхой хэлбэл 1688 онд Галдан бошгот хаан, 1731 онд Галданцэрэн хааны дайны улмаас хоёр удаа аргагүйн эрхэнд олон жилээр нутаг усаа орхин  хохирч байснаас өөрөөр Зүүнгартай холбогдох холбогдол бараг байхгүй юм.. 
 
- 1696 оны зургадугаар сарын 28-нд болсон Зуун модны дайны дараа олон хүн Галдан бошгот хаанаас урваж, орхин одож, явах газар хумигдсаар 1697 оны дөрөвдүгээр сарын 4-нд [3] Ац амттайд нас барсан. Энэхүү Ац амттай гэх нэр нь Амттай нуур, Ацын гол гэх хоорондоо ойрхон  байх хоёр газрын нэрийг хамтатган хэлж буй хэрэг бөгөөд одоогийн Тонхил, Бугат сумдын хилийн зааг Бүс хайрханы арханд орших нутаг бөгөөд Сутай хайрханы өвөр гэхээсээ Бүс хайрханы ар шилд илүү ойр нутаг билээ. 
 
-“Монголын их хаадын онгоны тайх тахих арга хэмжээ” гэж эрхэм гишүүн бичсэнээс үзвэл ихсийн онго тайхаас гадна, бас тахих зан үйл үйлдсэн бололтой. Анхных гэснийг бодоход ахиад цаашаагаа үргэлжлэх юм шиг байна. Эртний төрт ёсны уламжлалаар бол хаад ихсийн булш, бунхан байгаа газрыг “хориг” хэмээгээд жил бүрийн тодорхой өдөр тайдаг. Энэ нь энгийнээр бол ихсийн нас барсан газрыг биш, харин оршуулсан газрыг нь аргадаж буй зан үйл. Гэтэл Галдан хааны шарилыг Манжийн хаан нэхсээр байгаад авч, Бээжин хотын хаалганд өлгөж олонд үзүүлсний дараа нүдэж нунтаглаад шарилын газарт асгасан [4] гэдгийг энд бодолцох ёстой. 
Галдан хаан бол XVII зуунд хүчирхэг улс байгуулж чадсан, харийн дарлалын эсрэг эцсээ хүртэл тэмцсэн түүхт баатар хүн. Түүний бахархалт, бас эмгэнэлт хувь заяа бол монголчуудын хувьд санаж сэрэхийн мөнхийн харанга мөн. Гэхдээ бахархал хүндлэлийг зөв газарт зөв илэрхийлж байхгүй бол түүхээрээ арай л гамгүй тоглоод байна шүү.
 
Ийм бантан хутгаж яваа хүний нутгийн дарга нарт би юу ч хэлэхгүй ээ. Харин өөрийн аймгийн Засаг даргадаа нутаг орны нэртэй холбоотой ийм асуудалд жаахан мэдлэгтэй, мэдрэмжтэй ханд л даа, нутгийнхаа мэргэжлийн түүхч судлаачдаас эхлээд асуучихаж бай гэж зөвлөмөөр байна. 
 
1. Буджав.Д., Говь-Алтай аймгийн сүм хийдийн түүх, лам нарын баримтууд. Ред. Б.Эрдэнэбилэг, Н.Амгалан. –УБ.: Арвай бархан, -тал.12.
2. Зарлигаар тогтоосон гадаад ммонгол, хотон аймгийн ван, гүнгүүдийн илтгэл шастир. Хөрв. Ц.Цэрэндорж, Л.Эрдэнэболд, Н.Ганбат, Д.Баржав. -УБ.: 2009. –тал.95-96.
3. Чимэддорж.Ж., Зуун модны дайны дараахи Галдан бошигт хаан // Өвөрмонголын их сургуулийн эрдэм шинжилгээний сэтгүүл. №3. –Хөххот.: 1993. тал 98-122.
4. мөн тэнд.
 
Б.Галаарид