сонин mn
Сэтгэгдэл (90)
Хүмүүсийн хувьд бичиг, үсгийн анхны багш нь байгаль өөрөө юм. Шавар дээрх амьтны мөр, цасан дээрх амьтны мөр бол байгалийн үсэг, бичиг. Хэдэн тооны том, жижиг ямар амьтан хэзээ байгаад, хаашаа явсан болохыг хэн ч уншнаа даа? 
 
Ямар нэгэн хавтгай гадаргуй дээр зураас, зураг гаргаж мэдээлэл дамжуулж болохыг хүмүүс дорхноо л ойлгосон байх. Энэ санаа нь тэд газарт бууж ан хийж эхэлсэн үед нь илүү хурдан хөгжсөн байна. Хадан дээрх олон янзын сүг зургууд баталгаа болон үлджээ. Дүрсийг (ан амьтныг) дүрслэх арга нь яван хөгжсөөр хүний амнаас гардаг авиаг, үгийг зураглан үлдээхэд хүргэжээ. Авиа нэг бүрийг зурж чадваас угсруулж зураад үг болгочихож чаднаа даа. Ингээд л үгсээс өгүүлбэр бүтчих нь тэр! 
 
Хүн төрөлхтний олон зуун мянган жилийн түүхийн туршид бараг л угсаатан нэг бүр үсэг, бичиг зохиосон байж болох билээ. Хүн төрөлхтөний хаясан, гээсэн зүйлүүд нь одоо байгаагаасаа хамаагүй их, олон гэж яригддаг даа. Мэдээлэл харилцан дамжуулж байсан маш олон арга, хэлбэр ч гэсэн хаягдаж  мартагджээ. Аргамж, дээсний зангилаа, бургасан саваан дээрх  хэрчлээс, нэгээс нөгөөдөө илгээсэн олон өнгийн жижиг чулууны тоо зэргээр, мөн хонины хоргол, адууны хомоолын тоо болон хэлтэрхийний хэмжээгээр (жишээ нь чонын авд мордоё, үргээлгэ хийе гэсэн санаагаа) мэдээлэл дамжуулж байсан түүх, домог байдаг билээ. Харамсалтай нь энэ бүхэн, мөн олон үсэг, бичиг хаягдаж мартагджээ. Үлдэж хоцорсон заримыг нь эдүгээ бид тайлж уншиж ч чадахгүй байгаа юм. Тухайн угсаатны хэл мөхчихсөн бол тэр хэлээр бичигдсэн үгсийг унших, ойлгох боломжгүй. Тухайн угсаатны хэл хувьсаж хөгжсөөр өнөөдрийг хүрсэн байлаа ч гэсэн 4.000 жил, 6.000 жилийн өмнөх өвөг үг, яриаг одоогийн удам судар нь ойлгох боломжгүй.
 
Хэл бол маш их хувьсамтгай зүйл. Үгсийн утга ч их өөрчлөгддөг, хэлэх дуудах байдал нь ч өөрчлөгддөг, өөр хэлний үгсээр ч их сэлбэгддэг, шинэ үгс ч их болдог, шинэ авиа, аялгуугаар ч баяждаг байна.
 
Олон мянган жилийн явцад бүх үгс нь бүрэн өөрчлөгдсөн байж ч болох талтай. Авиаг биш утга тэмдэглэдэг үсэг, бичиг бол эртний утгыг тайлж уншихад онц хүндрэлтэй болох нь тодорхой. Хавтгай шавар, амьтны далны яс, яст мэлхийний хуяг мэт нь анхны цаасны үүргийг гүйцэтгэж байжээ. Иймээс эрт цагийн бичгийн дурсгал хад чулуун дээр, ясан дээр, хожуу үеийнх нь хүрэл эдлэл дээр үлдэж, олдсоор байна. Харамсалтай нь олдсон бичгүүдийн дийлэнхи хувийг нь тайлж уншиж чадахгүй байгаа юм. Монголчууд бидний хувьд гэхэд л одоогоос 4.000 жилийн өмнөх өвөг монгол хэлээ ч, мөн тэр үед бичиг үсэг байсан бол тэр бичиг үсгийг ч мэдэхгүй, уншиж чадахгүй. Нэг цэгийн шахуу суурин амьдралтай байсан угсаатнуудын хувьд ч мөн тийм байна. Монгол угсаатан анх үүсэх үед, Хүннү улсын үед, мөн Хүннүгийн эзэнт гүрний үед, Сүмбэ, Нирун улсын үед, хожуу нь Хитанчуудын үед өвөг дээдэс маань бүгд л цаг цагийнхаа өвөг монгол хэлээр ярьж байсан нь тодорхой юм. Гэхдээ өөр өөр үсэг, бичиг хэрэглэж байсан ч байж болно. Өнөөгийн бид гэхэд л зөвхөн XX зуунд уйгаржин монгол, тод монгол, латин, кирилл үсэг хэрэглэж завдлаа шүү дээ. Лам нар төвд үсэг, бичиг ч хэрэглэсэн.
 
3023 оны үеийхэн наад зах нь л бидний хэрэглэж байсан уйгаржин монгол, тод монгол, дөрвөлжин, соёмбо, латин, кирилл үсэг, бичгээр бидний үеийнхний мэдлэг, мэдээлэлтэй танилцах болохнээ. Энэ нь бас л хүнд хүчир ажил байх бизээ.
 
Улс  үндэстнүүдийн өнгөрсөн түүхээс үзэхэд бүгд л үсэг, бичгээ хялбарчлах, сурахад, бичихэд амархан, цаг хэмнэх боломжтой, бага насны хүүхдүүдэд ч ойлгомжтой, ярианы хэлээ яг л дуудаж байгаагаар тэмдэглэдэг, цөөхөн үсэгтэй, үсэг тус бүр нь тод, гаргацтай зурагддаг тийм үсэг, бичигрүү л шилжсээр иржээ. Энд үндсэрхэх, хэт хуучныг шүтэх, улстөржих, элдвээр сүржигнэх нь буруугаар зогсохгүй хорлолтой юм. Хүүхдүүдийг 6 настайд нь сургуульд оруулах болсон эдүгээ цагт  бүх үсэг, бичгүүдээс сурах, бичихэд хялбар, ярианы хэлээ яг тусгасан тийм үсэг, бичиг л чухал болно. Уйгаржин монгол гэж Уйгараас авснаа шууд хэлчихэж байгаа үсэг, бичгийг монголын үндэсний үсэг, бичиг мэтээр ярьж, ойлгодог нь буруу юм. Үсэг тус бүр нь гурван янзаар бичигддэг болохоор олон тэмдэгттэй, XIII зууны үеийн өвөг монгол хэлэнд тохируулан анх хэрэглэгдсэн учраас орчин цагийн ярианы хэлийг яг хэлж дуудаж байгаагаар бичих боломжгүй, дэлхий нийтийн өнөөгийн бодит байдалд нийцгүй, бага насны хүүхдүүдэд илүүц бэрхшээл үүддэг уйгаржин монгол бичгийг одоо бүх нийтээр сэргээн хэрэглэх бодлого нь том алдаа, олон талын сөрөг үр дагавартай алдаа болно.
 
Бүр Хувилай хааны үеэс л илүү их хялбар үсэг, бичигт шилжих  гэж оролдсоор ирсэн түүхтэй. Энэ зорилгоор дөрвөлжин үсэг зохиож хэрэглэж байжээ. Хожуу нь  соёмбо үсэг, бичиг мөн зохиож байв. XX зуунд гэхэд л латин үсэг хэрэглэж туршсан. Дараа нь кирилл үсэг авч хэрэглэсэн нь зөв зүйтэй шийдэл байв. Өнөөдөр гэхэд монголчууд бид амьдрал, практикийн шаардлагаар кирилл, латин хоёрыг хослуулан, зэрэгцүүлэн хэрэглэх болоод байна. Гэтэл зарим ухвар мөчид хүмүүс энэхүү бодит байдлыг ойлгохгүй, тооцохгүйгээр уйгаржин монгол үсэг, бичгийг төрийн бичиг болгох нь зөв гэж ярих, сурталчлах болжээ. Энэний ашиг тус юу болохыг тэд өөрсдөө ч хэлж мэдэхгүй байна. Зургаан настай хүүхдэд “угсагатан у” гэж бичээд “угсаатны” гэж уншдаг хэмээн заах нь хэр оновчтой, зөв байх билээ. Тухайн үсэг үгийн эхэнд, дунд, адагт өөр өөрөөр бичигддэг нь ч хүүхдэд ойлгомжгүй. Бичдэг хэл, уншдаг хэл гэж хоёрдуулах нь орчин үед зөвтгөх аргагүй зүйл. Яаж ярьж байна, тэгж л бичих нь зөв гэж хэн ч хэлнэ дээ? Үнэмлэхүй олонхийн жишиг ч тийм л юм. Хэлний мэрэгжлийн хүмүүс, түүхчид уйгаржин монгол үсэг бичгээ сураад энэ бичгээр үлдсэн бичиг, зохиолоо уншиж, судалж, кирилл үсгээр орчин үеийн хэлэнд хөрвүүлэн хэвлүүлсээр л байгаа шүү дээ.  Хөрвүүлж дуусах нь ч удаан хүлээлгэхгүй байх. Одоогоор олдоод байгаа хамгийн эртний бичээс бол Чингисийн чулууны бичиг юм.
 
Уйгаржин босоо бичгийг монголчууд хэрэглэж л байсан болохоос биш анх зохиосон биш. Уйгарууд гэх эзэд, зохиогчид нь өнөө үед  байж л байгаа.
 
Зохиогчийн эрх уйгаруудад л хадгалагдах нь тодорхой. Бид өнөөдөр бичиг үсгийн  хялбар, дөтийг нь, ирээдүйтэйг нь л хэрэглэх нь зөв. Эх монгол хэл маань л чухал болохоос биш, хэлийг маань тэмдэглэж байгаа үсэг бичиг ямар ч байж болно, хэд ч солигдож болно. Бүх ном, бичиг зөвхөн л дуун хэлбэрээр бичигдэж байдаг үлддэг цаг ирэх аваас бүх үсэг, бичиг бүгд л орхигдох болно. Ингэхлээр үсэг бичгээр онцгойрох, ялгарах хэрэггүй. Бүх улс үндэстний дуу хөгжмийг “нэг л нот”-оор бичиж уншиж байгаа. Энэнийг жишээлэн тооцсон ч гэсэн нэг л үсэг бичигтэй мугуйдлан зууралдах хэрэггүй юм. Авч болох бүх үсэг, бичгийг харьцуулж, ирээдүйг нь тооцож, сурах ба хэрэглэхэд хялбарыг нь харж л шийдэлд хүрэх нь аль ч улс үндэстэнд үйлчилдэг түгээмэл зарчим билээ. Монгол угсаатны (үндэстний) үндэсний үзэл, түүхий ухамсар, уламжлал, дархлаа нь хэрэглэж байсан, одоо  хэрэглэж байгаа үсэг, бичигтэй шууд, хатуу холбоо, шүтэлцээтэй биш. Үндэсний үзэл, уламжлалд ихэд элэгтэй хүн болж харагдахын тулд “босоо монгол бичиг минь” хэмээн орилж явдаг популист этгээдүүдэд хөтлөгдөж, хууртаж, буруу бодлого, шийдэлд хүрч болохгүй. XXI зууны үед ухаалаг бодлого, оновчтой шийдэл, цаг хүчний хэмнэлт, хөрвөх чадамж, бид бусдыг ойлгох ба бусад биднийг ойлгох боломж, хурдыг л эрхэмлэх нь зөв болно.
 
Судлаач, профессор Д.Чулуунжав