сонин mn
Сэтгэгдэл (64)
 
Дайны үед Ю.Цэдэнбалын үйл ажиллагааны нэг гол фронт бол үндэсний соёл боловсролыг хөгжүүлэх асуудал байсан юм. Уйгаржин монгол бичгийг халж, латин, улмаар кирил бичигт шилжсэн асуудлыг тойрсон маргаан мэтгэлцээн Ю.Цэдэнбалтай холбогдон яригдаж ирсэн билээ. Гэтэл уйгаржин монгол бичгийг өөрчлөх тухай төрийн томчуудын дунд Улсын их хурлын хэмжээнд шийдвэр гарч байсан үед Ю.Цэдэнбал 14 настай сургуулийн сурагч байжээ.
БНМАУ-ын төрийн эрх барих дээд байгууллага - Улсын VI их хурлын тогтоолд (1930 оны IV сарын 7) “Жич манай монголын үсэг нь хуучирч одоогийн ярианы хэлтэй тохирохгүй хоцорсон ба үсэг нь олон янз хувирахаас гадна хими, физикийн зэрэг шинжлэх ухааны тогтмол маяг тэмдгүүдийг тэмдэглэхэд хүрэлцэхгүй зэргийн гачигдал боогдол бүхий зүйлүүд үлэмжхэн болсон учир халж, оронд нь бүх дэлхийд түгээмэл болж байгаа латин үсгийг өөрийн үндэсний хэлэнд нийлүүлэн авч, тус улсад латин үсэгт суралцуулах бодлого бэлтгэлийн ажлыг явуулбал зохино” гэж зааж, хурлын дараа бичиг үсгээ өөрчлөх талаар бодит алхмуудыг хийж эхэлжээ. Уйгаржин бичгийг латинаар солих практик арга хэмжээнүүд ч хэрэгжиж, НТХ, ХБТК-ийн 1931 оны VI сарын 29-ний 20 дугаар хурал “Латин үсгийн тухай” тогтоол53 гаргаж , НТХ, ХБТК-ийн 1931 оны VII сарын 20-ны 22 дугаар хурал “ Латин үсгийн цагаан толгойн тухай” 54 тогтоол гарган хэрэгжүүлж байлаа.
 
Бичиг үсгийн асуудлаар олон ургальч үзлийн тэмцэл зөрөлдөөн мэдээж тэр үед байжээ. Дэлхий нийтийн бичиг болохын хувьд латин үсгийг хүндэтгэн үзэж байсан ч манай орны нөхцөлд сайн зохихгүй байснаас үндэсний соёл боловсролын асуудлыг тусгайлан авч хэлэлцсэн МАХН-ын IX их хурал (1934) латин үсгийг хэт шохоорхохыг буруу гэж үзээд үндэсний монгол бичгээ ард түмэндээ сургахыг заажээ.
 
Энэ нь тун зөв алхам, шийдвэр байлаа.1936 онд Сайд нарын Зөвлөл, Намын Төв Хороо болон Чойбалсангийн нэртэй гарсан “Ард түмнийг бичиг үсэгт сургах тухай” уриалгад Ардын засгийн жилүүдэд (15 жилд) бичиг үсэг сургах талаар авсан олон арга хэмжээний дүнд ард түмний 10 орчим хувь уншиж бичиж чаддаг боллоо гээд үндэсний бичиг үсэг сурах, сургах улс нийтийн чанартай өргөн ажил зохиохыг уриалсан байна.
 
Монголын төр, засгийн удирдагч Х.Чойбалсан уйгаржин монгол бичгийг хамгаалж хөгжүүлэх өөрийн бодлоос 30-аад оны сүүлчээс ухарч, монгол бичгийг өөрчлөн шинэчлэх, латин үсэг хэрэглэх түрүүчийн удирдагчдын үзэл санааг хүндэтгэх байр сууринд шилжжээ.
 
1940 оны III сарын 21-нд МАХН-ын X их хурал дээр тавьсан Улс төрийн илтгэлдээ Маршал Чойбалсан “Соёл боловсролын асуудал дээр онцлон тэмдэглэх нэгэн зүйл байх бөгөөд юу гэвэл манай улс нь нэлээд хэдэн зуунд өөрийн бүхий л ажил хэргүүдийг одоогийн хэрэглэж бүхий үсгээр явуулсаар ирэв. Энэ нь ардын хэл ярианаас маш ондоогоор бичигддэг ба цагаан толгой нь 22, 27, 29 үсгүүдтэй ч явдаг байна. Тэрчлэн бичигт оруулан хэрэглэхэд нэгэн үсэг 3-4 хүртэл хувирдаг бөгөөд ийнхүү нэг үсэг 4 янзын бие хэлбэртэй болдог нь даруй 120 гаруй болоход хүрнэ. Нөгөө талаар гадаадын нэр томьёо болон дэлхий нийтийн хэл ба техникийн нэр зэргийг бичихэд маш дутмаг буюу. Ийм учраас хуучин монгол үсгийг сольж, латин үсгийг хэрэглэх болгох нь чухал” гэж заасны дараахан Улсын VIII их хурал (1940 оны VI сар) “Латин үсгийг 1940 оноос эхлэн цэрэг ба дунд сургуулиуд хийгээд техникумуудад хуучин монгол бичгийн зэрэгцээгээр сургаж явуулах, мөн бага сургуулиудад 1941 оноос эхлэн сургаж явуулсугай” гэж заалаа.
Их хурлын дараа ард түмэнд латин үсэг сургах талаар нам, төр, засгаас жил гаруй өргөн кампанит ажил өрнүүлжээ. 1940 оны VI сард Шинжлэх ухааны хүрээлэн, АБЯ, Хэвлэлийн газартай хамтран төлөвлөгөө боловсруулж, 1941-1944 онд бүх хүнийг латин үсэгт сургаж, 1944 оны I сараас латин үсэгт бүрмөсөн шилжих төлөвлөгөө гарч, энэ төлөвлөгөөг Ардын Сайд нарын Зөвлөл 1940 оны VII сарын 26-нд сайшааж, Намын Төв Хороо, СнЗ хамтарч 1941 оны II сарын 31-нд латин үсгийн төсөл хэлэлцэхэд Ю.Цэдэнбал латинд шилжих ажлыг зохион байгуулах комиссын даргын хувьд илтгэл тавьж, ихээхэн идэвхийлж байжээ.
 
Латинчилсан үсгийн төлөвлөгөөг олон нийтээр өргөнөөр хэлэлцүүлж, бас бүлгэмүүдээр судлан үзэхэд монгол хэлэнд тохирох үсэг тэмдэг байхгүй, хэвлэх үйлдвэрийн бололцоо хүчин чадлыг бүрэлдүүлэхэд бэрхшээлтэй, манай хөрш зэргэлдээ орнууд, юуны өмнө ЗХУ латин үсгийг хэрэглэхгүй болсон, манай олон сургуульд хэрэглэгдэх ном дэвтрүүд латин хэл дээр гардаггүй, латин үсэг дээр гадаад хэл дээрх ном олъё гэсэн ч бүтэхгүй олон улсын харилцааны нөхцөл байдал байжээ.
 
Бичиг үсгийг тойрсон асуудал дөчөөд онд хэрэг дээрээ ямар нөхцөл шалтгаантай байсныг түүхийн гэрч болсон хүмүүс янз янзаар бичиж үлдээжээ.
 
Дөчөөд оны нөлөөтэй сэхээтэн, Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Д.Лувсанринчин дурсахдаа: “Цэдэнбалыг Монгол бичгийг устгасан гэж зарим хүмүүс их л хараах юм. Монгол бичгийг кирил үсгээр солиход Цэдэнбалын оролцоо байсныг үгүйсгэхгүй, чингэхдээ энэ нь тэр үеийн тус орны хүч чадал, гадаад, дотоод нөхцөл байдлаас ихээхэн шалтгаалсан юм. Монгол бичгийг шинэ үсгээр солих болсон олон шалтгааны дотор бичгийн ба хэвлэлийн машины хангалт гэсэн техникийн шалтгаан гол байр эзэлж байсан билээ. Монгол бичгийн ба хэвлэлийн машиныг энэ зууны 20-иод оны сүүлч, 30-аад оны эхээр Герман Улсад захиалж хийлгээд тэндээс авч хэрэглэж байсан юм билээ. Гэтэл 30-аад оны сүүлч, 40-өөд оны эхээр Герман ба бусад орны, ялангуяа Герман-Зөвлөлтийн харилцаа ямар боллоо, Монгол-Хятадын харилцаа ч ямар байлаа? Ийм нөхцөлд хэвлэлийн ганц нэг, бичгийн цөөн тооны машиныг хаанаас авах байсан байх билээ. Арга буюу Зөвлөлтийн гарыг харах ёстой болсон. Түүнээс биш Цэдэнбал монгол бичигт дургүйдээ ганцаараа шийдвэрлэсэн хэрэг биш байсан юм. Цэдэнбал харин ч уйгаржин монгол бичгийг их хүндэтгэдэг, түүнийг төгс сайн эзэмшсэн, чадамгай сайн бичдэг, хувийн тэмдэглэлээ ямагт уйгаржин монголоор хийдэг хүн байсан гэдгийг би тун сайн мэднэ. Гадаадын хүмүүсийн дурсамжийн дэвтэрт ямагт монгол бичгээр бичиж, гарын үсгээ үлдээх дуртай байсныг ч би мэдэх юм. Үндэсний бичгээ дээдэлдэг ийм дарга одоо хэд байгаа билээ. Ази, Африкийн олон орны төр, засгийн тэргүүн нарт илгээсэн элдэв илгээлт бичгээ Монгол бичгээр явуулж байсныг олон хүн мэдэх байх. 1973 онд Кубад айлчлах үедээ Цэдэнбал гуайн хийсэн тэмдэглэл, ялангуяа Фидель Кастрогийн ярьсан зүйлийг үг үсэг үлдээлгүй тэмдэглэсэн байсныг би албан ёсны тэмдэглэл хөтөлж байсны хувьд тодорхой мэдэж байна. Ийм жишээ олныг дурдаж болно. Ийм үнэн байдлыг эх орон нэгт ухаант хүмүүс минь мэдэж эргэцүүлэн бодож ярьж бичиж байгаасай гэсэндээ өчүүхэн хүн би өөрийн биеэр үзэж харж сонссоноо дурсамж болгон үлдээж байгаа юм. Түүнээс биш Цэцэн хан аймгийн боржигон овгийн халх малчны хүү, өчүүхэн бага тушаалын түшмэл байсан би Дөрвөд далай хааны мөн л малчин гаралтай тэр өндөр тушаалтай байсан хүн рүүгээ ураг төрөл, амьдрал ахуйн ямар ч холбоо сүлбээгүй, зусардан зулгуйдах шалтгаангүй нэгэн билээ” гэж тэмдэглэжээ.
 
Ийм нөхцөлд 1941 оны III сарын 25-ны өдрийн СнЗ, НТХ-ны Тэргүүлэгчдийн хамтарсан хурлаас хуучин монгол үсгийг өөрчилж, кирил үсэгт шилжин орохоор тогтоосны дээр латин үсгийг үзэх явдлыг зогсоохоор шийдвэрлэжээ. 
 
Уйгаржин бичгийн оронд кирил үсгийг хэрэглэх саналыг Ю.Цэдэнбал гаргаж байсан тухай баримт факт байхгүй ч гэсэн кирил үсгийг авч хэрэглэх нь бусад бичгээс дээр гэж үзэж байсан гэдэг нь эргэлзээгүй юм.
“Баримтаас үзвэл, 1940 оны I сард Чойбалсанг Москвад ЗХУ-ын дээд удирдлагатай уулзаж ярилцах үес Большевик намын ТХ-нд Монголын асуудал хариуцаж байсан Маршал К.Ворошилов монгол үсгийг орос үсгээр солих санал анх гаргасан байна” гэсэн санааг зарим судлаач дэвшүүлснийг нягтлан судлах нь зүйтэй гэж үзнэ.
Дараахан нь хуралдсан шинэ үсгийн төлөвлөгөөний тухай хэлэлцсэн Засгийн газрын хурал дээр Х.Чойбалсан хэлэхдээ: “Бичиг үсгээ өөрчлөн солих гэсэн асуудал шаардагдаж ирсээр их л удаж байна. Ер нь хэрэг дээрээ үндэсний тусгаар тогтносон байдлаа бэхжүүлэх хийгээд бүх ард түмэнд баялаг бөгөөд жаргалантай сайн байдлыг бий болгох явдал тус улсын соёл боловсролын хөгжилтийн байдлаар шийдвэрлэгдэнэ... Манай ярианы болон бичгийн хэл нь хоорондоо нийлэлцэж үл тохирохын дээр, дээрээс доош бичих явдал нь сурагчдын суралцах дэвтэр болон тоо бодлого, түмэн бодисын тухай зохиолуудыг хэвлэн гаргуулах нөхцөлгүй болгосны гадна манай одоогийн ба цаашдын хөгжилтөд маш ихээр холбогдох эрдэм шинжилгээ, техникийн болон эмнэлгийн зэрэг бүх дэлхийн олон улсад нэгэн адил нэртэй яваа гадаадын үгүүд болон улсын нэр, түүнчлэн хүний нэр зэргийг одоогийн манай хуучин монгол бичиг нь хүний мэдэхээр зөв бичиж болдоггүй ба бичигдэвч олон янзаар дуудагдах зэрэг будлианыг төрүүлдэг байна... Хоорондоо хутгалдсан ба нэгтгэсэн үсгийн дүрэмгүй явдлууд бол нэгэн маяг бүхий бичиг бүхий байхад бидэнд саадыг учруулж байна. Учир нь иймийн тулд бичиг үсгээ сурахад дөхөмтэй бөгөөд бичгийн хэл, ярианы хэлэнд ойролцоо болгож, манай ард түмэн бичиг үсгийг түргэн судалж, дэлхий дахины улсуудын эрдмийн баялгийг шингээн авч чадахаар болгон үсгээ өөрчлөх явдал чухал байна” гээд кирил бичгийн давуу тал, манайд нэлээн тохирох тухай, нийгэм, улс төрийн ач холбогдлын талаар дэлгэрэнгүй ярьжээ.
 
Улс орны түүхэн тодорхой нөхцөл, гадаад хүрээлэл, хөгжлийн шаардлага, үндэсний эрх ашиг, ард түмний хүсэл эрмэлзэл, санаа бодол, нийгмийн сэтгэлгээний түвшинг харгалзан үзэх нь аливаа улс төрийн зөв бодлогын үндэс байдаг билээ. Үүнийг хуучин төрийн удирдагч Ю.Цэдэнбал ч хатуу баримталж, нийгмээр дэвшигдэн гарч ирсэн шинэ бичиг үсгийг ард түмэндээ сургах зорилтыг хэрэгжүүлэхийн төлөө өдөр шөнийг ялгалгүй, нойр хоолоо хасан зүтгэсэн юм. Монголчууд бидний аз болоход шинэ бичиг бидний хэл яриа, сэтгэхүйд нийцэж, дайны хүнд жилүүдийг эс тооцвол арваадхан жилийн дотор түгэн дэлгэрч, монголчууд нийтээрээ уншиж, бичиж чаддаг болсон билээ.
 
Хувь хүний хувьд уйгаржин монгол бичиг нь Ю.Цэдэнбалд бүхнээс ойр дотно байлаа. Орос хэл, кирил бичгийг төгс эзэмшсэн тэрбээр уйгаржин монгол бичгийг амьдралынхаа сүүлчийн мөч хүртэл байнга идэвхтэй хэрэглэж байлаа.
 
Энэ талаар олон хүмүүс онцлон тэмдэглэжээ. Аюулаас хамгаалахын ажилтан Г.Хүрэлбаатар: “1973 оны I сарын 15-нд би тус газрын тусгай тасагт шилжин Улс төрийн Товчооны гишүүдэд үйлчлэх боллоо. Ширээн дээр нь цэнхэр зузаан дэвтэр байдаг юм л даа. Нэг удаа санаандгүй байж байгаад даргыг тэр дэвтэр дээрээ уншсан зүйлийнхээ товчийг хуучин монголоор маш хурднаар татлан бичиж байхыг хараад гайхаж байж билээ. Учир нь гэвэл би Цэдэнбал даргыг яагаад ч юм хуучин монгол мэддэггүй болов уу гэж боддог байсан юм. Бал дарга хүн чанарын хувьд их цагаахан, залуу сэтгэлгээтэй, юмыг хурдан тусгаж авдаг хүн байсан” гэжээ.
 
Улаанбаатар хотын дарга байсан С.Балбар: “Тэр хоёулаа илэн далангүй ярилцъя гэж байна. Дарга хуучин үсгээр жирийтэл их гоё бичих юм” хэмээн тэмдэглэж, Гавьяат хуульч, доктор, проф. С.Жалан-Аажав: “Намын шинэ хүчний дээд сургуулийн анхны төгсөлт 1946 оны 6 сард болсон бөгөөд Улсын шалгалтын комиссын дарга Цэдэнбал байсан юм. Оюутнууд хэрхэн хариулж байгааг тэрээр хүн бүр дээр анхааралтай сонсож, шалгалтын асуулт бүрийн хажууд өөрийн үнэлэлт дүгнэлтийг хуучин монгол бичгээр бичиж тэмдэглэдэг байсныг би хожим архиваас олж үзсэн билээ. Цэдэнбал Монгол бичгээр ямар ч алдаа мадаггүй маш сайхан бичдэг байсныг тэгэхэд олж мэдсэн” тухайгаа бичжээ.
 
Улс, нийгмийг удирдсан 40 гаруй жилийн турш хөтөлсөн өдрийн тэмдэглэлүүд, ард түмэнтэйгээ уулзсан ярианы агуулга, ном, сонин уншаад хийсэн зурвасууд, харь газар өнгөрөөсөн амьдралын сүүлчийн гунигт жилүүдэд эх орноо санан дурсаж бичиж үлдээсэн зүйлс нь цөм уйгаржин монгол бичгээр бичигджээ.
Бичиг үсгийг сольж байсан дөчөөд он болон цаашдын бүхий л жилүүдэд Ю.Цэдэнбал хуучин бичиг үсгийг голж муучилж, өөрчлөхийг шахан шавхуурдаж ярьж бичиж байсан зүйл Монголын ард түмэнд хамгийн хүртэмжтэй хүргэгдэж байсан түүний ном бүтээл, үзэл санаагаа илэрхийлж байсан 40 гаруй жилийн илтгэл өгүүлэл, яриа, заавар, зөвлөгөө, албан даалгавар зэрэг олон зуун мянган хуудас өв сангийн дотроос хэн ч олохгүй байна.
 
Уйгаржин монгол бичиг түүний хувьд өсөхөөс сурсан хэл, мартаж болшгүй соёл байв. Ийм учраас энэ бичигтээ тэр насан турш үнэнч байж, хайрлан хүндэтгэж, байнга өдөр тутам хэрэглэж байлаа. 
 
Ю.Цэдэнбал Баруун Монголын хэл аялгуунд үндэслэсэн уйгаржин монгол бичгийг дээдлэх хувийн бодол санаандаа хөтлөгдөлгүй, өмнөх удирдагчдын үзэл шийдвэрийг хүндэтгэх үүднээс, тухайн үеийнхээ нөхцөл байдлыг тусгасан төрийн бодлогын уламжлалт шинж чанарыг хадгалан үргэлжлүүлэх байр суурь баримталж, хамгийн гол нь ард түмнээ аль болох богино хугацаанд бичиг үсэгтэй, соёл боловсролтой болгох, манай орны хувьд ойр дотно байсан Орос-Зөвлөлтийн ард түмний соёлоор дамжин дэлхийн соёлын үр шимийг ард түмэндээ хүртээх, ард түмнийхээ оюуны боловсролын ертөнцийг дэлхийн жишигт ойртуулах чухам ийм л зорилтыг тавьж, зорьсондоо ч хүрсэн юм.
 
XX зууны Монголын нэрт соён гэгээрүүлэгч, монгол хэл бичиг, утга зохиолын хамгийн том эрдэмтний нэг Ц.Дамдинсүрэн шинэ кирил монгол үсгийг боловсруулсан ажээ. Шинэ бичиг улам хөгжин боловсронгуй болсоор, Ю.Цэдэнбал болон түүний командын удирдлагаар Монгол орон бичиг үсэг үл мэдэх явдлыг устгасан Азийн анхны орон болов.
Хүн арддаа боловсрол эзэмшүүлэх явдлыг тэргүүлэх чиглэл, эрхэм дээд зорилт гэж үзэж боловсролын бүх системийг төр, засаг өөрийн ивээлд бүрэн авч санхүүжүүлдэг, үнэ төлбөргүй сургалт бүхий цөөхөн орны нэг болов. Сургуулийн насны бүх хүүхдийг толгой дараалан ерөнхий боловсрол эзэмшүүлдэг өндөр хөгжилтэй орны жишигт бид нэгэнт хүрсэн билээ.
 
Энэхүү амжилтад Ю.Цэдэнбал сэтгэл ханаагүй юм. Эртний соёлт монгол түмний олон үеийн турш хэрэглэж ирсэн уйгаржин монгол бичгийн хувь заяа түүний сэтгэлийг зовоож байлаа. Монголын ард түмний мандал бадрал, олон үеийн түүх энэ бичигтэй холбоотой гэж тэр үздэг байв. Хуучин төрийн тэргүүн маань ард түмэндээ хандаж, намдаа, журмын нөхөддөө хандаж “Албан даалгавар” гаргаж, уйгаржин монгол бичгээ хамгаалах, залуу үед сургах асуудлыг өргөтгөх даалгавар өгч байлаа.
Ю.Цэдэнбал дээрх даалгаврын үзэл санаагаа монголын олон нийтэд ил тодоор хэлж, хэл, түүхийн мэргэжилтэн нарыг цуглуулж мөн л үүрэг даалгавар өгч байжээ. Энэ талаар академич н.Ишжамц дурсахдаа: “Ю.Цэдэнбал монгол бичгээ сайн мэддэг, хүндэтгэж хэрэглэдэг байсныг хэн бүхэн мэдэх болсон байх. Орхигдон гээгдэж байсан монгол бичгийнхээ уламжлалыг бүрмөсөн тасалж болохгүй, тодорхой хэмжээнд эрхбиш сурч мэдэж байх тухай нууц албан даалгавар гаргаж байсныг нь мэдэх хүн ховор болов уу. Нууц даалгавар гаргасан нь гадаад орчинтой холбоотой байсан. Тэр тухай хаалттай биш албан даалгаврыг манай хэл, түүхийн мэргэжилтэн нар авч байсан. 60-аад оны сүүлчээр бидний хэдэн хүнийг дуудаж уулзаад залуу үедээ монгол бичиг сургах, монгол бичгээ сайн мэдэх боловсон хүчин ойрын хугацаанд сургаж бэлдэх тухай үүрэг өгч байсан” гэжээ.
 
Энэ талаар НТХ-ны үзэл суртал хариуцсан ажилтан байсан, доктор, профессор Ч.Ядамсүрэн: “НТХ-ны хамгийн залуу ажилтны нэг байсан болохоор тэр биз. Надад ер нь л дотно, хүүхэдтэйгээ ярьж буй юм шиг энгийн, ярих үедээ олон санаа хэлдэг байв. Тэрбээр: Хүүхээ, энэ төслийг бэлтгэж байх хугацаандаа их зохиолч Д.Нацагдоржийн шүлгүүдийг дахин үзэж эш татсан чинь зөв байна. Бид монголынхоо уран зохиол, урлаг, соёлоос бүх бололцоог ашиглаж гадаад ертөнцөд өргөнөөр танилцуулах ёстой. Манай Монголын түүх, соёл маш баялаг. Далай шиг арвин юм. Түүх, соёлоо бид хэчнээн сайн мэднэ, ард түмнийхээ оюун ухаан, авьяас чадварыг нь төдийчинээ их хөгжүүлнэ, улс орноо, соёлоо бид өөрсдөө сайн мэдэж баймааж нь гадаад орнуудад эх орноо сайн сурталчилж чадна шүү дээ гэж хэлж билээ. Үг бүрээ зөөж, тов тодоор, ямар ч хүний ой тойнд хадгалагдаж үлдэхээр хэлж байлаа. Ер нь Ю.Цэдэнбал эх орныхоо түүх соёлыг хүндэлдэг, цаг зав гаргаж судалдаг, мэддэг хүн болох нь аяндаа ойлгогдож байлаа. Уйгаржин бичгээр маш сайхан бичдэг байсныг гадаадад төгссөн залуу ажилтнууд бид нэг хэсэг нь сонирхон, нөгөө хэсэг нь бахархан ярьж байлаа. Ёстой л төрөлх хэл бичиг гэж ойлгож байсны илрэл биз, тун их хэрэглэдэг байсан. Тэрээр: Эх орноо танин мэдэх, судлахад дутагдаж байгаа зүйл бол уйгаржин монгол бичгийг мэдэхгүй байгаад оршиж байна. Уйгаржин монгол бичгээ сургуулиудад зааж бүгдээрээ үндэснийхээ бичгийг мэдье. Бичиж уншиж суръя. Миний үеийнхэн монгол бичгээ мэднэ. Дүрмээр нь бичнэ. Харин хойч үе маань уйгаржин монгол бичгээ сурчихсан, бичиж чаддаг байх ёстой. Сургуулиудад зааж байгаа монгол бичгийн хичээлийн заалтын чанарыг дээшлүүлэх талаар би яам, бүх шатны сургуулиудын удирдлагад үүрэг өгсөн. Одоо биелэлтийг нь шалгана. Үүнд Та нар анхаар гэж билээ” хэмээн тэмдэглэжээ.
 
Бага залуу насны тухайгаа дурссан далаад оны сүүлч үед хамаарах Ю.Цэдэнбалын тэмдэглэлд: “Манай ард түмний олон зуун жилийн түүхийн болон Ардын засгийн эхний хорь гаруй жилийн баримт бичиг цөм уйгаржин үсгээр байгаа учир энэ бичиг мэддэг хүний тоог цөөрүүлэлгүй, харин их, дээд сургуулийн зохих ангид тусгай программаар зааж сургах явдал хэтийн ач холбогдолтой билээ” гэж хэлж захиж байжээ.
 
 
Кирил үсгийг хэрэглэснийг эсэргүүцэгчид Ю.Цэдэнбалыг олон жил шүүмжлэн дайрч байгаа боловч үндэсний уйгаржин бичигтээ Ю.Цэдэнбал элэгтэй байсныг олон хүн нотолсныг тэр болгон мэддэггүй. Түүхч, академич Б.Лхамсүрэн дурсахдаа: “1981 оны V сард Цэдэнбал дарга намайг дуудаж ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдад хуучин монгол бичиг заах нь чухал гэж үзэж байгаагаа ярьж, энэ ажлыг хэрхэн зохион байгуулах талаар монгол хэл бичгийн эрдэмтдийн санал судалгааг бусдад зарлалгүйгээр урьдчилан гаргуулж танилцуулах даалгаврыг өгсөн юм. Даргын даалгаврын дагуу энэ асуудлыг боловсруулан бэлтгэх үүргийг МУИС-ийн багш, профессор Ч.Лувсанжав, мэргэжлийн зарим хүмүүстэй хамтран хийсэн хоёр хувилбар бүхий санал бэлтгэснийг Цэдэнбал даргад дамжуулсан нь хожим хүүхдэд бага наснаас нь үндэсний бичиг заах асуудал шийдэхийн эх үүсгэр болж өгсөн болов уу” гэжээ.
 
НТХ-ны соёл, үзэл суртал хариуцсан нарийн бичгийн дарга байсан Г.Адъяа бичихдээ: “Ю.Цэдэнбал 1982 оны II сарын 18-нд ШУА-ийн шинээр сонгогдсон Ерөнхийлөгч Ч.Цэрэнг хүлээж аваад ...зарим тодорхой зүйлийг анхааруулж байв. Тухайлбал хуучин монгол бичиг тасарч болохгүй. Энэ талаар ШУА их хөөцөлдөх ёстой гэв. Байгууллагуудад хадгалагдаж байгаа хуучны данс бичгийг хураан авч судалгаанд ашиглах, хувь хүмүүсээс ном худалдан авах, үүнд зориулж мөнгө гаргаж өгөх зэргээр тусалж байв. Нэгэн удаа академич Ц.Дамдинсүрэн Булган, Хөвсгөлийн чиглэлээр явж хуучны ном судар цуглуулах бодолтой байгаа гэхэд Ю.Цэдэнбал тэр дор нь дэмжиж мөнгө, машин олгуулж байв. Бас Гандандэгчилэн хийдэд сүсэгтнүүдийн өргөн барьсан ном судрыг багтаах газаргүй болоод байгааг сонсоод эдгээр ном судрыг аврах арга хэмжээ авахыг надад даалгаж билээ. Очоод үзэхэд Гандан хийдийн хэдэн модон гэрийн хаалга, тооныг хүртэл ном чихсэн байв. Хаалга нь зай завсар гарсан газраар ном гадагш унаж байв. Эдгээрийг бороо чийг, галын аюулаас хамгаалах арга хэмжээг нэн даруй авах шаардлагатай байсан тул Улсын архивын газрын нэгэн танхимд шилжүүлэн зөөлгөж билээ” гэж дурсан бичжээ.
 
Ю.Цэдэнбал Төв Азийн нүүдэлчдийн “Тамга" үсгээс гаралтай гэгддэг, Зүүн Европын болон хөрш Оросын ард түмний кирил үсгийг Монголд дэлгэрүүлэхэд тодорхой үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд үүний үр дүнд ард түмнээ бүх нийтээр нь бичигтэн болгож чадсан. Үүний хажуугаар үндэсний уйгаржин бичгийг авч үлдэх, хөгжүүлэхэд ч ихээхэн анхаарал тавьж байсныг энэ баримт гэрчилж байна.
 
Үндэсний хэл соёл, уйгаржин монгол бичгээ хайрлан хамгаалах, залуу үед сургах талаар Ю.Цэдэнбал анхаарч, харин өөрөө бол насан өөд болтлоо уйгаржин монгол бичгээрээ бичиж тэмдэглэсээр байсныг түүний бичиг тэмдэглэлүүд гэрчлэн харуулж байна.
 
 
 
МУИС-ийн  профессор, доктор (Ph,Sc) Ц.Жамбалсүрэн