Сая Гегелийн “Түүхийн философийн лекцүүд”-ийг орчуулахдаа сүнс гэдэг үгийг өргөн хэрэглэсэн. Энэ нь манай төр нийгмийн өнөөгийн явдалтай үлэмж холбоотой юм. Одоо энэ тухай болон гүн ухааны зарим учир холбогдлыг товч тайлбарлахыг оролдоё.
Өрнийн гүн ухаанд…
Өрнийн болон Дорнын гүн ухааны ойлголт, категориуд өөр хоорондоо яв цав нийцэх нь бараг үгүй. Яагаад гэвэл анхдагч суурь үндэслэл, сургааль,түүний бүтсэн орчин болон хугацаа, системийн суурь ялгаа зэргээс болж нэг зүйл яриад байгаа мэт боловч түүндээ огт өөр агуулга оноосон байх нь ёс мэт. Иймээс энэ хоёр системийг харьцуулан үзэх ажил ихээхэн түвэгтэй, бараг боломжгүй.
Харин сэтгэлгээний ихээхэн өндөр түвшинд дүйлгэн үзэж, жишин цэгнэж болно. Энэ нь ч гэсэн аль нь илүү мундаг тухай асуудал болох ёсгүй. Яагаад гэвэл хүн сэтгэдэг болсон цагаас эхлэн дорнодод ч, өрнөдөд ч материаллаг хийгээд сүнсний буюу оюун ухааны асуудлыг ав адилхан сонирхож эхэлсэн. Энэ ч мэдээжийн хэрэг.
Ингээд сүнс болон оюун ухааны асуудлыг өрнийн гүн ухаанд хэрхэн үздэгийг маш товч авч үзье. Юуны өмнө өрнийн гүн ухаанд сүнс бол материаллаг бус эхлэлийг ойлгох гүн ухааны ойлголт, мөн бие хүн өөрийгөө тодорхойлж байдаг дээд чадвар юм. Энэ бол хамгийн ерөнхий, нэгтгэсэн дүгнэлт юм.
Үүнийг ярихын өмнө Монголд сүнсийг яаж ойлгож ирснийг товч дурдах нь зүйтэй. Уг нь Монгол хэл болон философид сүнсийг “оюун билгийн гол чанар” гэж үздэг. Би Дорнын гүн ухааныг дэлгэрүүлэн тайлбарлах зорилго тавиагүй ч зарим үндсэн ойлголтыг тайлбарлах эрхтэй гэж бодож байна. Ухаандаа дорнын гүн ухаанд “амь” бол хүнийг амьдруулдаг бол “сүнс” нь учир утгатай болгодог. Энэ утгаараа дорнын сүнс гэдэг нь европын “дух” буюу “оюун санаа” гэдэг ойлголтой ихээхэн дүйцнэ. Нийтэд нь бол бол “сүнс” гэж орчуулж болно. Социализмын үед үүнийг “санаа” гэж, Гегельтэй холбохоороо “туйлын санаа” (абсолютный дух) гэж орчуулж заншсан. Гэхдээ “санаа” бол биш, санаа бол зөвхөн хүнд л байдаг, харин Гегель бол хүн болон түүнээс гадна “санаа байдаг” гэж, үүнийгээ мөнх гэж үзсэн.
Манайд Гегелийн болон түүнээс уламжлан авсан “дух” гэдгийг “санаа” гэж орчуулж ирсэн ба үүндээ бараг дадсан байсан юм. Гэхдээ үүнийгээ “ухамсар”-тай байнга хольж хутгана. Ухаандаа “матери анхдагч уу, ухамсар анхдагч уу” гэсэн философийн үндсэн асуудлыг цээжлээгүй монгол хүн социализмын үед бараг байгаагүй. Энэхүү ухамсартай санаа нь хамт яваад байгаа хэрэг л дээ.
Гэхдээ уг агуулгаараа “санаа болон ухамсар” нь бодол, сэтгэл, үзэл, оюун ухаан зэрэг бүхий л оюунлаг зүйлсийн төвлөрсөн илэрхийлэл бөгөөд материаллаг зүйлсийн эсрэг байгаа оюун ухааны талын бүх зүйлс юм.
Түүнээс гадна монгол хэлэнд “санаа” бол зөвхөн хүнд л байдаг. Гэтэл европ ойлголтод “дух” буюу “санаа” нь хүнд ч байж болно, хүнээс ангид ч байж болно. Тэгвэл монгол хэлэнд хүнд байдаг атлаа хүнээс ангид байж болох “оюун ухаантай” холбоотой ойлголт бий юу ?! Байлгүй яахав. Энэ бол монгол хэлний “сүнс” гэсэн ойлголт юм. Тайлбар тольд “сүнс” гэдгийг: 1. “Оюун билгийн гол чанар”, 2. “Аливаа хэрэг явдлын гол утга, оньс” гэж тайлжээ. Монгол хэлний энэ утга материаллаг зүйлсийн эсрэг байх оюун санааны зүйлсийг нэгтгэн илэрхийлэхэд яв цав дүйнэ гэж би бодож байна. Иймийн учир би “сүнс” гэдэг нэр томъёог сонгон авсан юм. Сүнс гэхээр заавал үхэж үрэгдсэн муу зүйлтэй холбоотой байх албагүй. Ямар ч гэсэн би оюун ухаан, оюун билгийн шинжтэй бүх зүйлсийг “сүнс” гэсэн ойлголтод хамааруулан үзсэнээ уламжилж байна.
Манайд өрнийн философийг К.Марксаар дамжуулан, түүнээс цааш В.Ленин, түүнээс цааш И.Сталин, түүнээс цааш ЗХУКН-ын үзэл суртал гэж үзэхдээ “матери, ухамсрын харьцаа” гэж үзэж ирсэн бөгөөд материаллаг зүйлс анхдагч гэдгийг байнга номлож ирсэн. Угтаа бол энэ нь материаллаг болон оюун санааны зүйлийн харьцааны асуудал ажээ. Үүнийг ч гэсэн марксизмын философи буруу тодорхойлж байгаагүй юм. Учир нь манай дарга нар болон бусад нөхдүүдийн материаллаг шуналыг анхдагч гэхгүй юм бол өөр юуг анхдагч гэх билээ ?!
Европын гүн ухааны идеализм хийгээд спиритуализм хэмээх том чиглэл сүнсийг ертөнцийн анхдагч гэж үздэг. Энэ нь ойлголт (панлогизм), субстанци (пантеизм) болон бие хүний (теизм болон тодорхой хүнжүүлэх үзэл) гэсэн олон янзийн хэлбэрийг хөгжлийнхээ явцад олсон юм.
Германы сонгодог рационалист философийн систем үүссэнээр сүнсийг сэтгэлгээ болон ухамсартай адилтгах болсон ба энэ нь оросоор дамжин монголд XX зууны дунд үед нэвтэрчээ. Харин европын гүн ухааны иррационал чиглэлд сүнсийг зөн билэг (интуици), мэдрэмж, хүсэл зориг, төсөөлөл зэрэгтэй холбон ойлгож ирсэн байна.
НТӨ Y-YI зууны натур философид сүнсийг “хүн болон амьтны биен дэх түүнийг хөдөлгөгч ямар нэгэн хий хэлбэрийн амьдрах хүч” хэмээн тодорхойлж байжээ. Улмаар библи-христианы үзэл санаа сүнсний асуудлыг хувь хүний төгс зүйл хийгээд хүсэл зоригтой холбон үзэх болжээ. Харин экзестенциалист үзлийнхэн энэхүү ойлголтыг шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн хүрээний гадна байдаг хэмээн үзэж байв. Ухаандаа Клагес гэгч сүнс сэтгэлийн эсрэг байдаг гэж үзэж байв.
Европ ойлголтоор сүнс нь ямар нэг юмны нэрийн өмнөөс (жи: дайны сүнс) үйлдэх хүч чадал олгодог ааш авир, зан араншин, мэдлэг, итгэл үнэмшил зэргийн нийлбэр болно. Түүнчлэн хүний ямар нэг нийтлэгийн түгээмэл шинж чанарын ач холбогдлыг тэмдэглэх, жишээлбэл, цаг үеийн сүнс (эрин үеийн, зууны гэхчлэн), ард түмний (үндэстний зан араншингийн ямар нэг төгс үндэс) зэргийг тэмдэглэхэд хэрэглэдэг. Ухаандаа Францын агуу их соён гэгээрүүлэгч Вольтер дээрх нэр томъёог байнга хэрэглэдэг байсан.
Байгалийн эсрэг зүйл болсон сүнсний тухай ойлголт Германы сонгодог философийн үе буюу тодруулж хэлбэл гүн ухааны романтизм, германы идеализмын цэцэглэлтийн үед бий болжээ.
Гегель “туйлын сүнсний” үзэл санааг бий болгохын хамт түүнийг төгс бүхэллэг, бурханлаг зүйл гэж үзээд үүнийгээ багтаасан философийн системийг бүтээжээ. Гегелийн бүтээсэн энэхүү гүн ухааны систем түүнийг магтан сайшаасан хийгээд дайран шүүжилсэн бүхнийг даван одоо болтол үндсэндээ хэвээрээ байгаа юм. Гүн ухааны ийм том системийг дайран шүүмжилж хэн ч чадах боловч түүнийг орлох системийг бүтээх нь хэн дуртай аавын хүүгийн ажил биш бөлгөө. Ийм нүсэр хүнд ажлыг К.Маркс гэдэг нэг л герман эр хийж чадсан, түүнээс хойш ийм нүсэр ажил хийх хоншоортой аавын хүү одоохондоо хүн төрөлхтний дотроос төрөөгүй байгаа билээ.
Гегелийн диалектикийн тухай товч өгүүлэх нь
Уг нь диалектик бол эртний грекийн гүн ухааны, бүр Платоны үеийн нэр томъёо боловч дорно, өрнө хоёрт нэгэн зэрэг хөгжиж ирсэн юм. Учир юун хэмээвээс диалектик бол философи дахь үндэслэгээний зарчим, түүнчлэн сэтгэлгээн дэх сэтгэн бодож буй агуулгын хэлбэр болон аргын тухай сургааль учраас энэ ертөнцийн хаана ч адилхан байх учиртай.
Харин Гегелийн үеэс, тухайлбал түүний систем бий болсон цагаас эхлэн диалектикийг метафизиктэй сөргүүлэн тавих болсон юм. Манай мангар сэхээтнүүд коммунистууд л диалектикийг метафизикт сөргүүлдэг гэж илжиг шиг боддог юм. Эргүү малнуудад философи сургах гэсэн биш, мэдсэн ч биш, мэдээгүй ч биш, ёстой гай болсон юм. Өнөөдөр энэ “улаан гайнуудын” гамшгийг бид амсахаараа нэг болж байна. “Муу үхэрт худаг бүү үзүүл” гэдэг юутай үнэн…
Агуу их Гегель диалектикийг хөгжүүлсэн гэдгийг бүдүүн тоймоор тодруулбал “гурван хууль, хос категориуд” гэж нэрлэдэг тэр зүйлс болно. Энэ нь “залхуу” монгол философичдын санаачилсан, гэхдээ тун ч онож нэрлэсэн нэр томъёо юм. Энэ нь: 1. Эсрэг тэсрэгийн нэгдэл ба тэмцлийн хууль, 2. Үгүйсгэлийн үгүйсгэлийн хууль, 3. Тооны хувьслаас чанарын хувьсалд шилжих хууль болно. Харин хос категориуд гэдэгт: 1. Агуулга ба хэлбэр, 2. Мөн чанар ба үзэгдэл, 3. Шалтгаан ба үр дагавар, 4. Зайлшгүй ба санамсаргүй, 5. Боломж ба бодит байдал 6. Эрх чөлөө ба зайлшгүй, мөн эрх чөлөө ба хариуцлага гэсэн 6 хос категориуд орно.
Эдгээр нь одоо ч хоцрогдоогүй, монголоос бусад бүх газарт судалдаг. Харин манайхан “коммунист” гэж үзээд мартчихсан. Энэ бол хамгийн ичмээр бөгөөд шившигт үйл мөн.
Эдгээр хууль, категориудыг социализмын үед бүх их дээд сургууль болон улс төрийн боловсролын системээр дамжуулан “цээжилтэл” нь үздэг байсан. Зарчмын хувьд энэ нь туйлын зөв байсан. Харин өнөөгийн байдлаас үзвэл тухайн үедээ “3 хууль, 6 категори” гэж цээжилсэн нь олон боловч харин ойлгосон нь бараг нэг ч байхгүй юм. Яагаад гэвэл Гегелийн, хожим К.Марксын үргэлжлүүлэн хөгжүүлсэн танин мэдэх диалектик аргыг даван гарсан зүйлийг одоо болтол хүн төрөлхтөн бодож олж чадаагүйд хамаг учир нь байгаа юм.
Энэхүү диалектик нь европын философи, танин мэдэхүйн арга зүйн системийн ноён оргил бөгөөд тэр нь өнөө үед хамгийн эрчимтэй хөгжиж байна. Шууд хэлэхэд диалектикийн агуулга асар их тэлж, зарим бүрэн тодорхой утгаар шинжлэх ухааныг өөрийг нь хийсвэрлэлийн зарчимд үндэслэсэн диалектик гэж үзэх болжээ.
Гэтэл Монголд диалектикийг Марксын коммунист үзэл санаа гэж үзээд 20 гаруй жил болж, түүнийг бараг мартсаны улмаас манай монголчуудын сэтгэлгээ үнэхээр үхээрийн түвшинд хүртлээ бууран доройтсон байна. Энэ нь Баабар тэргүүтэй философи гэдгийг огт үл хальтлах үйлс нь үл бүтэх хүмүүн дүрстний хийсэн ажлын бодит үр дүн юм. Хөгжлийн хэт нам түвшингөөс эхлэх, чингэхдээ Дорнын нүүдэлчин ахуйгаас том үйлс эхлэх нь ихээхэн том зовлон аж.
Уламжлалт нийгмийн үед сайн бай муу ч бай буддын гүн ухааны системтэй байжээ, социализмын үед сайн ч бай, муу ч бай марксист философийн системтэй байжээ. Аливаа философийн систем бол ёс суртахууныхаа системтэй хамт байдаг. Гэтэл ардчилал бий болмогц ямар ч, бүр ямар ч систем байхгүй болов. Энэ бол оюун санааны хувьд үхэл мөхөлтэй адил хэрэг юм.
Дорно дахинд…
Дорно дахинд гүн ухаан Өрнөтэй зэрэг буюу арай өмнөхөн үүсчээ. Гэхдээ энэ тухай би ярихгүй. Харин Дорнын философийн нэгэн оргил болсон Буддизмын Монгол хувилбарын тухай товч хөндөнө.
Монголын буддын гүн ухааны сэтгэлгээнд эрхэмд үзэн дээдэлдэг сургааль нь мадъямаха философи буюу энэтхэгээр “прасангика”, төвдөөр “вум танжурвын ёс” болно. Самгарди хэлний мадъямаха гэдэг нь төв, дунд гэсэн утгыг илэрхийлнэ. Монгол Данжуурт үүнийг төв үзэл, дундад үзэл гэж орчуулсан байдаг. Энэ нь тухайн үедээ онож байсан боловч миний бодлоор “голч” гэх нь зөв байх, үүнийг ухаант өвөг дээдэс маань өршөөх буй за. Төв үзэл болон түүний онолыг монголчууд “эндүүрэлт урьд хойт хязгаараас машид хагацсан, эрхин дундын мөрийг тодорхой номлосон”, “хиргүй гүн утгат” гэж үзэж байв.
Тэгвэл энэ юу вэ ? Энэ бол үнэхээр гүн гүнзгий утгат диалектик буюу түүнээс ч давсан зүйл мөн. Европын философид алив үзэгдэл, юмсыг, түүний дотор матери, ухамсар хоёрыг цаг ямагт зөрчилдүүлэн авч үзээд үүнийгээ тойруулан бүхэл бүтэн гүн ухааны систем бүтээсэн бол Дорно дахинд үүний эсрэгээр шүтэн барилдлагын асуудлыг илүүтэй анхаарсан системт философийг төрүүлжээ.
Энэ тухай “Бодь мөрийн зэрэг”-т: “Би хэмээхүй нь алимад бодис нугуудын бусад дор үл тулгуурлах чанар өвөрчлөн буй. Тэр үгүй нь би үгүй болой” гэжээ. Энэ нь “би” гэх мунхаг үзлээс минийх, чинийх гэсэн алагчлах үзэл төрж, орчлонгийн зовлонг бүрдүүлдэг” гэдгийг тов тодорхой өгүүлсэн байдаг.
Хэрэв Өрнийн гүн ухаан матери, ухамсрыг сөргөлдүүлэн зуун зуун дамжсан гүн ухааны хэрүүл өдөөдөг бол Дорнын гүн ухаан энэ хоёрыг шүтэн барилдлагатай нэг юмны хоёр тал гэж үзээд аль нэг нь байхгүй бол юу ч байхгүй гэж үздэг. Энэ бол орчин үеийн системт хандлагын үндсэн зарчим юм.
“Дорнын диалектик” буюу төв үзлийн гол зарчим бол “үнэхээр эс бүтэхүй” хийгээд “шүтэн барилдахуй” хоёр байдаг. Адилхан л хос ойлголт байгаа биз дээ. “Үнэхээр эс бүтэх” хэмээх дорнын гүн ухааны ойлголт бол алив юмыг эгнэгт бодитой байна гэх эсвэл байхгүй гэж үгүйсгэхийг хориглоно. Энэ нь Гегелийн мөнх хэлбэр үгүйн буюу хөгжлийн диалектиктэй ерөнхийдөө дүйцнэ. Үүнийг системт сэтгэлгээний цараараа Гегелээс ч даван гарсан гэж үзэж болно.
Өчүүхэн миний бие энэ мэтээр Өрнийн диалектик хийгээд Дорнын төв үзлийг харьцуулан үзэхийг чадлынхаа хэрээр оролдсон боловч энэ талаар Б.Даш-Ёндон багш шиг гүн гүнзгий, Дорно, Өрнө хоёр талаас жигд харьцуулан үзсэн хүнтэй энэ хир тааралдаагүй явна…
Ухаандаа европын “форма” буюу “хэлбэр” хэмээх ойлголтыг манай гүн ухааны “дүрс” гэдэгтэй багцаагаар дүйлгэж болно. Хэрэв европт “форма”-гийн эсрэг “агуулга” гэсэн ойлголтыг сөргүүлэн тавьдаг бол манайд түүнийг “дүрст лагшин” гэдэг бөгөөд үүнийгээ “хоосон чанар” гэж үздэг. Тэр ч байтугай монголчууд “хоосны суурь” гэхчлэн язгуур ойлголтыг философид бий болгосон байдаг. Энэ нь европ ойлголтоор “утгагүй” мэт боловч хялбарчлан өгүүлбэл материаллаг болон оюуны зүйлсийн шүтэн барилдлагыг олох гэсэн нэн ухаалаг оролдлого мөн. Энэ талаар мянган зүйл ярьж болох ч “Монголын философи сэтгэлгээ европын диалектикаас үлэмж даван гарсан” гэдэг дүгнэлтийг би бүрэн итгэлтэйгээр хийж байна.
Тэгвэл монголчууд тийм мундаг, тийм гайхамшигтай гүн ухаантай байсан юм бол дундад зуунаас авахуулаад одоо болтол яагаад өсөж өөдлөөгүй юм ?! гэсэн зүй ёсны бөгөөд дэндүү шударга асуулт гарна. Энд нэгэнт философи ярьж байгаа учраас би тэр түвшинд л хариулахыг хичээе.
Өндөр Гэгээн Занабазар XXYII зууны Монголын их хямралын үеэр “Цаг лугаа зохилдуулсан залбирал” буюу “Дөрвөн адистэдийн дээдийг хайрлагч Эх” зохиолоо туурвисан билээ.
Энэ бүтээлд анх удаа: “Мунхаг цагийн их харанхуйгаар бүрхэгдэн” гэхчлэн тухайн цагаа нэвт шинжилсэн сургаалийг бясалгасан бөлгөө. Үүнийг хожмын их мэргэд “цагийн хүрдэний их хямрал” гэж нэрийдсэн бөлгөө. Үүнийг Агваанхайдав хамба дэлгэрүүлэн: “Цагийн хүрдэний хямрал нь амьтдын доторхи цагийн хүрдэний судас, хий дуслын орны ёс нийтдээ хийгээд ялангуяа хийн хоёр тэрбум нэг мянган, жаран хүрдний зорчих хөдөлгөөн чанх буруудаж, цаг бусын гай нийтэд зохилдон, боловсрох үйлийн эрхээр нэгэн цагт хямарсанд шүтсэнээс гаднах цагийн хүрдний нар, сар, од, гариг тэргүүтний зорчих хийгээд дөрвөн их махбодийн оршихуйн ёсон хямрах болой…” гэж тайлбарласан бөлгөө. Гадаад, дотоод хямралт нөхцөл зэрэг зэрэг бүрэлдсэн тохиолдолд дорнын ойлголтоор “муу ёрын есөн шинж” бүрдэнэ гэх ба өрнийхөөр “системийн бүрэн эвдрэлд орно” гэдэг. Энэ бол шашны хэллэгээр ч, шинжлэх ухааны хэллэгээр ч, тэр ч байтугай энгийн хэллэгээр ч, төр, үндэстний сүнс нь зайлж бузартаж, гундаж, гутсан хэрэг мөн.
Өнөө цаг бол “мунхаг цаг” мөн үү; мөн, “их харанхуй” мөн үү; мөн, тэдгээрт “бүрхэгдсэн үү”, бүрхэгдсэн. Өөр юу гэж хэлэх юм ?! Эсвэл европ ойлголтоор “системийн хямрал мөн үү”, мөн, “бүрэн дампуурал” мөн үү, мөн. Өөр юу гэж хэлэх юм ?!
Энэхүү дотоод, гадаад цагийн хүрдний хямралаас сэргийлэх тарнийг Өндөр гэгээн зохиосон бөгөөд үүнийг халх, ойрд даяар бүгд сүслэн уншиж байсан юм. Энэхүү зүрхэн тархийг “Жанлавцогзол” гэх бөгөөд эдүгээ бүх сүм хийд зөвхөн шашны зорилгоор л уншдаг бөлгөө.
Тэрхүү тарнийн монгол утга нь:
“Үлэмж их цөвүүн цагийн балай харанхуйгаар бүрхсэн
Үйлсгүй муу амьтан биднийг нигүүлсэхүй сэтгэлээр аврах соёрх.
Эгэл муу үйл, нисванисын үр боловсорсон цагийн
Элдэв зовлонгийн хамаг түймэр намжиж
Эсрэг тэсрэгийн өшөө арилан
Энэрэл асрамжийн сэтгэлээр найрамдаж
Энх амгалангийн өлзийг дэлгэрүүлэн соёрх” болой.
Энэхүү “Жанлавцогзол”-ын цаад гүн утга, гүн ухааны бясалгалыг Монголчууд огтхон ч үл мэдэх агаад зөвхөн Ганданд л уншдаг мэт ойлготлоо бууран доройтсон юм.
Монголчууд Дорнын уламжлалт гүн ухааныхаа үндсийг, түүний дотор төв үзлээ ч мэдэхгүй байна.
Үүнийг яахав өрнөджиж байгаа үйл явц хэмээн ойлгож болох. Тэгвэл Өрнийн философийг заавал мэдэх хэрэгтэй. Харамсалтай нь Өрнийн философид цээжлэх тарни байхгүй, гэхдээ гайхамшигтай онолууд бий. Гэтэл түүнийг мэддэг хүн Монголд ширхэг ч алга. Сүүлдээ үүнийг ярьсан хүний өөдөөс нохой шиг бөөрөлхөн дайрдаг болж байна.
Үүнийг чинь самуун цаг гэхгүй өөр юуг самуун цаг гэх юм ?! Дорныг ч мэдэхгүй, Өрнийг ч мэдэхгүй, тэгээд хаашаа явах улс юм, Та нар ?!
Саяхан Төрийн Ордны Засгийн Газрын хуралдааны танхим шатав. Үүнийг Дорнын гүн ухааны үүднээс “гадаад, дотоод номын хүрдэн буруу эргэлээ” гэдэг юм, Өрнийн философийн үүднээс “эсрэг тэсрэгийн тэмцэл”, “үгүйсгэлийн үгүйсгэл”,”тооны хувьслаас чанарын хувьсалд шилжих” гэдэг юм. Алин байсан ч энэ бол Өрнийхөөр “диалектик зүй тогтол”, Дорныхоор “орчлонгийн хүрд буруу эргэсэн” асуудал мөн. Харин “хүрдийг” хэн буруу эргүүлсэн, эргүүлж байгаа гэдэг нь монголчуудад тов тодорхой, С.Баяр, Ц.Элбэгдорж хоёроос өөр хэн байх билээ…
Харин монголчуудын заяа буян огтхон ч хаяагүй бөгөөд үүнийг Дорнын гүн ухаанд “Асар хотол төгссөний цогоор цэнгэх”, Өрнийн философид “системийн чанарын шинэ түвшинд хүрэх” гэдэг юм…
Энэхүү монголоор “асар хотол төгссөний цогоор цэнгэх” хийгээд европоор “чанарын шинэ түвшин” бол Монгол төрөө цэвэр ариун болгох явдал мөн. Энэ талаар өгүүлэх цаг удахгүй буй за…
Судлаач Х.Д.Ганхуяг
Эх сурвалж: ganaa.mn блог
Эрхэм та судлаач Д.Ганхуягийн бусад нийтлэлийг түүний албан ёсны блог ganaa.mn- ээс уншина уу?
Сэтгэгдэл0
Ай даа мөн. Сайхан юм уншлаа шүү. Баярлалаа.
AI YA YA ,GANAA AKH NISEED OGLOO ! YOSTOI MUNDAG BICHIJ EE ...UIL-N UREE DAAHGUI HEDEN GALAVAAR TAMD UNAH AA MEDEHGUI ENE HEDEN BICHIL BIETEN ,KHUN DURST SARMAGCHINGUUD IKH YANZYN BNAA ...
Ай яаяяаяа. Энэ өгүүллийг зохиогчид Нобелийн шагнал нэгийг бус нилээд хэдийг өгвөл зохилтой. Түүх, философи, нийгэм судлал, метафизик, kибернетик, одон орон зүй, математикийн гээд шинжлэх ухааны олон салбарынхыг өгч, эх оронд нь амьдад нь алтаар цээж баримал хөшөө босгох хэрэгтэй юм!!! /дээр зургийг эх загвар болгон ашиглавал болох/
өөрөө нэг хальт мульт тэнэг орчуулга хийчхээд түүнийгээ ай мөн сайхан юм уншлаа муншлаа гэж коментлох айдаа мөн сайхан мал шүү.
Нэгд би Ганхуяг судлаач биш, хоёрт энэ өгүүлэл орчуулга биш. Чи хальт мөлт ч болох нь орчуулга ч болох нь хийчихээд ингэж тэнэгтэж бай л даа. Өрнө болон дорнын философийг харьцуулсан ийм энгийн түгээмэл өгүүлэл ховор гардаг учраас би олзуурхсан юм. Үүнд Та нар юундаа ингэж атгаг сэтгэлээр хорсож байдаг юм бэ? Энэ ард түмэнд нэг ч гэсэн шүдэнз зурах хүн хэрэгтэй. Гэтэл зурсан шүдэнзийг нь унтраах гэж шүлсээ хаяж, үлээж, ус цацаж байгаа та нар өөрсдийгөө нэг шинжээд үз дээ. Энэ өгүүлэл Та нарыг яачихсан юм бэ? Яагаад ийм утгагүй хараал хорсол атаа жөтөө Та нарын сэтгэлд төрдөг юм бэ? Албин чөтгөрт сүнсээ даатгачихсан аятай. Аятай юмыг сайн гэж хэлэх зүрх алга уу та нарт. Өдий насалтлаа хүнд аятайхан үг хэлж сураагүй бол Та нар өтөл насандаа ч өөдтэй явахгүй, энэ үйлийн чинь үр эргээд та нарт бууна. Тиймээс ингэж улайрч чичирч үгүйгэхийн оронд явдал мөрөө шинжиж засвал энэ ба хойдод чинь тустай бус уу? Та нарыг мунхаг хийгээд мунхагийн харанхуйгаас гэтлэх болтугай гэж залбиръя. Гагцхүү та нар өөрсдөө л энэ муухай тамаасаа гарч чадна гэдгийг нэмж хэлэх хэрэг юун?
Судлаачид баярлав. Амжилт хүсье.
усан тэнэгүүдээ орилоод хэвтэж л бай та нарын наад галзуу солиотой хүний өдрийн тэмдэглэл шиг юмыг чинь цаг үе тоохгүй
ГАНАА АХЫН НИЙТЛЭЛИЙГ АМТАРХАН УНШДАГ. МОНГОЛД БҮҮ ХЭЛ ДЭЛХИЙД ХОВОР ХҮН ШҮҮ ТА. МАНАЙ ӨРӨӨНИЙХНИЙ ФЕН ГАНАА АХ МААНЬ БИДНИЙГ БЯСАЛГАЖ БАЙХАД ФИЛОСОФИ БИЧНЭ, УУРЛАХААР УЛС ТӨР БИЧНЭ, ОРОЙТОХООР СҮНС БИЧНЭ, БАХАРХААР ТҮҮХ БИЧНЭ АГУУ ХҮН ШҮҮ. ТА БИДЭНТЭЙ АДИЛ СЭТГЭДЭГ АГУУ ХҮН ШҮҮ. БИДНИЙ ДОТОР ГЕГЕЛВ, АРИСТОТИЛЬ, ДОСТОЕВСКИЙ, ПУШКИН Ч БИЙ. ТА ТЕХНИКИЙН ЗАХЫН ЦААНА БАЙХ МАНАЙ ЭМНЭЛЭГТ ИРЭЭД УУЛЗААЧ.
Tand bayar hurgey Saihan niitlel baina
Баярлалаа
"Madhyamaka hemeeh dundad uzel" gej, aguu Lu bagsh'n uguulel'g unshinuu
Энэ нь Гегелийн мөнх хэлбэр үгүйн буюу хөгжлийн диалектиктэй ерөнхийдөө дүйцнэ. Үүнийг системт сэтгэлгээний цараараа Гегелээс ч даван гарсан гэж үзэж болно. ene uzel bol ugasaa orosin sherbatskoi mongolin luvsanvandan luvsantseren ged sudlaachdad baidag saihan dugnelt ene dugneltiig dshij sonsood saihan baina
Манайд Гегелийн болон түүнээс уламжлан авсан “дух” гэдгийг “санаа” гэж орчуулж ирсэн ба үүндээ бараг дадсан байсан юм. Гэхдээ үүнийгээ “ухамсар”-тай байнга хольж хутгана. Ухаандаа “матери анхдагч уу, ухамсар анхдагч уу” гэсэн философийн үндсэн асуудлыг цээжлээгүй монгол хүн социализмын үед бараг байгаагүй. Энэхүү ухамсартай санаа нь хамт яваад байгаа хэрэг л дээ. Гэхдээ уг агуулгаараа “санаа болон ухамсар” нь бодол, сэтгэл, үзэл, оюун ухаан зэрэг бүхий л оюунлаг зүйлсийн төвлөрсөн илэрхийлэл бөгөөд материаллаг зүйлсийн эсрэг байгаа оюун ухааны талын бүх зүйлс юм. ene heseg ih chuhal baina daa bidnii huvid
Ха ха манай "өвчит хар" юм юм хольсон "хярамцаг" хийж хаяж дээ.Хэ хэ яалаа яалаа гэнээ "хүрд " буруу эргүүлсэн гэнэ үү?
chamaas l deer l dee mal chini ovoo ym bicheed tsor tsor gedeg bolchihoj
Чи өөрөө хярамцагнаас долоон дор холион бантан болсон байна
XXYII zuun ene ter ni ikh xunii baga enduu bui za...
Эрүүл ухаантай ямар ч хүн ийм алдааг засаад уншчихдаг юм. Харин чи хүний муу үзэх, өө сэв олох төрөлхийн донтой хижиг юм... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Баярлалаа. Таньд амжилт хүсье. Бичсэн бүхнийг чинь уншдаг
ТАНЫГ МОНГОЛ ТӨР ЯАГААД СОНСОХГҮЙ БАЙНА. СОНСОХ ОЙЛГОХ ХЭРЭГТЭЙ БУСУУ ???
Ай яаяяаяа. Энэ өгүүллийг зохиогчид Нобелийн шагнал нэгийг бус нилээд хэдийг өгвөл зохилтой. Түүх, философи, нийгэм судлал, метафизик, kибернетик, одон орон зүй, математикийн гээд шинжлэх ухааны олон салбарынхыг өгч, эх оронд нь амьдад нь алтаар цээж баримал хөшөө босгох хэрэгтэй юм!!! /дээр зургийг эх загвар болгон ашиглавал болох/
Чи намайг үзэн яддагаа урьдын адил шууд илэрхийлж болно ш дээ. Чиний "гүн ухаан" дэндүү утгагүй байна... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Номын цагаан солио туссан өвчтэй хүнийг үзэн ядна гэж юу байхав? Гагцхүү ихэнх суут хүмүүсийг амьдад нь галзуу солиотой гэж цоллож байгаад чадхийхээр нь амаа олохгүй магтацгаадаг нь хүн төрөлхтөний гэм биш зан билээ. Би тэгээд л "амьдад" нь алтан цээж баримал хөшөө барих тухай ярьсан болохоос өөрийг тань өчүүхэн төдий ч үзэн ядаагүй юмсан.
Олон юм донгосоод байлгүй эхлээд ганц энэ өгүүллийг ойлгохыг хичээ. Гэхдээ чи чадахгүй, толгой чинь хүрэхгүй, үхнэ. Тэгээд би чамд "толгой нь хүрээгүй хүн" гэсэн хөшөө босгомз... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Хүн олон боловч үхэхээ мэддэг нь цөөн гэж... Хэн нь хэндээ хөшөө босгохоо үзье л дээ. Гэхдээ нэг болзол байна. Хөшөө босгуулсан нь хожигдсонд, босгосон нь хожсонд тооцогдоно шүү. Цаг явлаа...
Тэгээд ч энэ бэлэн зургаар чинь гавлын яс, хүзүү, эрүү нүүрний хэлбэрийг чинь барималчинд захиалж гаргуулчихаад чадхийхийг чинь хүлээгээд л сууж байя. Гэтэл чи намайг хараагүй болохоор тийм боломжгүй.
Би санаснаа гүйцээхээс нааш мөд үхэхгүй ээ. Чи битгий горьд... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Муу новш чи, намайг үзэн ядаж, харааж зүхэж болно байх, харин чи надад саад болж, надтай өрсөлдөж чадахгүй. Ёстой толгой, заяа, буян чинь дутна... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Sain oilgosongui. Shatsan n tegeed sainii shinj bolj taarch bn u?
Австралид очоод балайраад байхаар "тархины хүрд" чинь буруу эргэдэг болчихож... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Чааваас наадахтайгаа юунд хэрэлдэнэ вэ? Философийн тайлбар өгүүлэл дотроос байшин шатсан нь л толгойд нь үлдэж. Хөөрхий хөөрхий.
Tand bairlalaa. mongolchuudiig sanaataigaar munhruulj zombi bolgoj baigaa hulgaich nar heg l odor taniig nuhchih vii gej bi tanii toloo aih ium. tednii mongolchuudiig malaas ni dor mal bolgoh tolovlogoog ni ta tasalduulaad maliinh ni tolgoid gerel oruulah geed baina shuu dee. ted taniig zorigiig nuhsan shigee nuhah bolno
Швейцарийн Lugano хотоос чин сэтгэлийнхээ хүсэл мөрөөлийг чи бичиж болох ч би өөрийгөө яаж хамгаалахаа бас мэддэг юм... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
ganaa ah namaig hna bgaag heldee?
Сэхээтэн гэдэг чинь энэ дээ. Харин төр засаг нь ойлгохгүй, тоохгүй байгаа учир ингээд л хий бичээд, сэнхрүүлэх гээд ядаад явдаг.
Чамайг сэхрүүлэх гэсэн хүн алга. Чамаас бусдад нь зориулж бичиж байна... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Сэнхэрэхээ нэгэнт өнгөрөөд зөвхөн машины товч дарах, мөнгө тоолохоос цаашгүй болчихсон байж болно. Үүнийгээ өөрөө мэдэхгүй явбал бүр ч гутамшиг.
Монголд Гегель орчуулж, философи бичээд мөнгө олно гэж чам шиг лалар л бодож чадна. Энэ бол миний цэвэр оюуны ажил, сэтгэл зүтгэл... Чи үүнийг мэдэхгүй, ойлгохгүй байгаагаараа жинхэнэ гутамшиг, шившиг... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Агуу хүнийг амьдад нь ойлгодоггүй.Учир нь тэр хүн цаг үеэсээ хэт түрүүлчихсэн байдаг."Мунхгуудын дунд амьдрахад нас яасан урт.Мундахгүй эрдэм сурахад нас яасан богино" гэж их номч Б.Ринчин айлдсан билээ.
Ganxyigt bayar xyrgei.tantai yij uulzax ve.sanal soliltsii
Яах гээв? Санал солицох биш шанаадалцаад л дуусна. Харин хэн нь хэнийгээ нам авах нь л сонин байна.
hahaha tatlaa shu avraarai..
Учир нь манай дарга нар болон бусад нөхдүүдийн материаллаг шуналыг анхдагч гэхгүй юм бол өөр юуг анхдагч гэх билээ ?! Bas ene niitleliig shinjleh uhaanii hyalbarshuulsan sain niitlel gehgui yum bol oor yug sain niitlel grh ve.
Судлаач Ганаагийн нийтлэлүүдийг унших дуртай. Монголын харанхуй нийгмийг улам ихээр гэгээрүүлж өгөөрэй гэж танаас хүсье. Бас нэг зүйлийг гуйхад : Хуцсан нохой болгон луу чулуу шидэж хайран цагаа бүү хороогоосой гэмээр байна. Танд амжилт. Осака
Чи битгий надад заагаад бай илжиг минь. Над руу дайрсан нохойны нармайн дундуур буулгахгуй бол тэр нохойнд уруудчихдаг юм байгаа биз дээ. Чи л наад тагжгар японуудынхаа нохойнд уруулна мал ааа. Судлаач шанаа
BAyarlalaa Ganaa
За сүнс гэгч нь тэгээд ухамсараас ангид болж байна уу, эсвэл? Нөгөө Галын асуудал юу болсон бэ?
Tany bichseniig oilgoh ni hed ve. Ta shu. Bid yu uunshihaa ch medehgui sarmagchid bolj b.
bolj gnu, ugaasa sarmagchin baij..
Th. Ta shu
Сэтгэлгээний сүйрэл бол сувдаг шуналаас үүдэлтэй.Шуналтай нүгэлтнүүд мунхагаасаа болж хэзээ ч үл нимгэрэх аймшигт нүгэл үйлдэцгээж байна.МАН-АН-нхан төрийн өмчийг бүх ард түмний өмч гэдгийг мэдсээр байж цөлмөдөг.Үйлдлээ тайлбарлахдаа төрийн өмч бол эзэнгүй учраас үрэн таран хийж байна гэж цэцэрхдэг.Аймаар байгаа биз.Нэг иргэний хөрөнгийг хулгайлан идэх болон бүх ард түмний хөрөнгийг хулгайлан идэх хоёрын аль нь аймшигтай нүгэл болох нь хэнд ч ойлгомжтой болов уу.Тэр тусмаа багаар тоглож хамтран идсэн тохиолдолд тамаас гарах гарц олдохгүй. Гурван сая монгол хүний өмчийг хулгайлсан сувдаг нохойд дахин хүний төрөл олох тавилан олдох уу.Олон нохдод бол бүүр ч үгүй.МАН-АН-н дарга нар бол дахин хүний төрөл үл авах тэр тусмаа монгол газарт хэзээ ч дахин төрөл үл олох аймшигт нүгэл хилэнц үйлдэцгээж байна.Тийм нүгэлтнүүдийг даган хошгирогч, хусам горьдогч гишүүн дэмжигчид ч мөн адил тэдний нүглийг хамт үүрэлцэх болно.Тэр ч бүү хэл тэднийг дэмжиж санал өгөх ч өөрөө нүгэл мөн.
Engiin. Ene hunii heden shavi n haana baina ve? Yagaad? Ene21 r zuund ert zuund met 1 aar selguutseh met baiga ve? Engiin ene hun zuvhun uurtuu bugdiig zoriulah durtai .
Би монголчуудад зориулан үнэгүй мэдлэг түгээдэг блог ажиллуулаад 8 жил болж байна. Монголд надаас өөр ингэж мэдлэг түгээж байгаа хүн байхгүй. Чи үүнийг зөвхөн "өөртөө зориулсан" гэж гүтгэж, гутаан харлуулж чадахгүй... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Би Хувьдаа энэ хүнийг дэмждэг шүү
Galyn dol oodoo gedeg bil vv?
Хөөрхий энэ утгагүй, хэнд ч хэрэггүй юмыг сараачигч Ганхуяг хүн гүтгэх, хэрэлдэх, цэцэрхэхээс өөр ямар нэг бүтээн байгуулалт хийж үзсэн болов уу
Хүн төрөлхтөн оюуны ажлыг бүтээн байгуулалт гэж тооцсон үедээ хөгждөг юм... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Дефолтъ болж өгөгхгүй нойр чинь хүрэхгүй байна уу?
Иймэрхүү хэнд ч хэрэггүй сэтгэлгээний импарктаа ингэж мэдэж байгаа мэт цацах чинь үнэндээ тархины тураал шүү нөхөөр..
Хэрэв "Кора" чиний тархинд "юм" байвал, хэрэв хумсын төдий "юм" байвал чи цацал л даа. Үнэндээ чиний тахиан тархинд юу ч байхгүй учраас надад атаархахаас өөр яах билээ... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Энэ сараачилт бол эрүүл хүний бүтээл яавч биш..
Бин битүү, юу ч гардаггүй чам шиг лаларыг л өвчтэй гэдэг юм... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Сүхжаргалмаа гуай намбатай бай.юм хийж бгаа хүнийг доромжилж болохгүй ээ .ганаа бол сайн сэхээтэн
Төмөр замын гурван угсармалаас гаралтай Ландаг Батцэнгэл, Гомо Мөнхжаргал гэж алдартай хоёр хулгайч бий. Ландаг нь аяга хоолноос болж төрсөн эхийнхээ эсрэг зуудаг нохой тавьж явсан бол Мөнхөө нь шоронд байхдаа эр эмэлдэг байсан гаж зуршлаа наранд гарч ирсэн хойноо мартаж чадалгүй байрныхаа залуухан хөвгүүдийг оролдоод энэнээсээ болж Гомо Мөнхөө, доошоо орсон хулгайч нэр авсан хүн байгаан. Одоо Мөнхжаргал нь Төв цэнгэлдэхийн хажууд байдаг Нархан хотхоны 51-р байрны нэгдүгээр орцны таван давхарт амьдардаг бөгөөд бас зүгээр байж чадалгүй энэ хавийн хөвгүүдийг татаж чангаадаг сурагтай.ӨӨр нэг зүйл бол Мөнхөөг архаг тэмбүүтэй гэж ярьдаг юм байна лээ Энэ хоёр хулгайчийн талаар илүү ихийг мэдье гэвэл Youtube дээр Mongoliin ijil huistnii holboo гэсэн аудио бичлэг байгаа.
Neeh ih medegch. Chamaar l dutaj gene sudlaach guai
Австралийн Сиднейд хийх ажилгүй чамаар Монгол дутахгүй. Чи тэндээ далд ор... Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Энэ судлаач гэж өөрийгөө өргөмжлөн сараачигч IP address lookup хийж сурчихаад хэрүүл хийж цэцэрхэн бусдыг доромжлох, гүтгэх л ажлыг хийх юм даа. Өрөвдөлтэй амьтан, хэрүүлч чавганц
Гегелийн сонгодог философийн талаар 80-аад онд уншиж,сонссон маань мартагдаж эхлээд,МАХН-н ерөнхий нарийн бичгийн дарга байх үедээ төв үзлийн талаар бичиж байсныг хагас хугасхан гадарлах төдийхөн байснаа энэ өгүүллээр бага зэрэгсэлбэв.Хомсхон оюуны багтаамжийн хир энэ буюу.Их хурал,засгийн газар 2 тусгаар оршин тогтнох тухай хүтэй яригдаж эхлээд байгаа болон цагийн аясаар тайлагдах оньсогот галыг Философийн "шалтгаан ба үр дагавар" "шалтаг" гэх мэт логик дарааллаар хөөвөл ч санамсаргүй ба зориудын болохыг хялбархан тогтоож болох бус уу?