Монгол орноо эдүгээгээс 391 жилийн тэртээ буюу 1622 онд алтан ургийн Батмөнх даян хааны угсааны Соном хунтайжийн хөвгүүн Агваангончиг нь Халхын Ноён хутагтын анхдугаар дүрээр тодорчээ. Түүний V дүр нь говийн догшин Ноён хутагт Данзанравжаа бөгөөд "Үлэмжийн чанар", "Ертөнц авхайн жам" , "Саран хөхөө" дуулалт жүжиг зэрэг олон уран бүтээлээр нь эрхэм уншигч олон мэдэх буй заа.
Халхын Ноён хутагтуудын VII дүр Агваанлувсандамбийжанцан нь 1875 онд Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн Амгаабазарын хошууны нутагт төржээ. 1899 онд Манжийн хаан түүнд шавь захирах тамга олгосон боловч, 1908 онд хэргийн учир Хүрээ сайдын газраас зарлигаар цол, тамгыг татгалзуулжээ.
XVI-XX зууны эхэн үед Түшээт хан аймгийн хутагт хувилгаад бүгд-21, тэдгээрийн удаа дараа хувилсан нь 64 байжээ. Эдний нэг нь Халхын Ноён хутагт бөгөөд Манжийн хааны үед шавь захирах тамга, цолоо хураалгасан хэдий ч 1915 онд Шашин төрд туслах сайдуудын газраас VII Ноён хутагтад "Аграмба цорж" цолыг олгосон байна.
Удалгүй Монгол орноо үндэсний ардчилсан хувьсгал ялж, 1921 оны оны 11 дүгээр сарын 1-нд Ардын Засгийн газрын тогтоолоор Богдын эрхийг зааглан тогтоосон "Тангарийн гэрээ" хэмээх хуульчилсан дүрэм батлав.
Энэхүү гэрээнд Жибзундамба хутагтыг төрийн хэргээс тусгаарлаж шашны тэргүүн болгож, 1923 онд "Шавийн захиргааны дүрэм"-ийг батлан, шавийн захиргааг өөрчилжээ. 1924 оноос орон нутаг дахь шавь, хамжлага бүхий хутагт хувилгаадын хуучин захиргааг халж 10 өрх, баг, отог, дараа нь хошуу, аймаг болгон зохион байгуулжээ.
Бидний өгүүлэн буй Ноён хутагт тухайн үед Мэргэн вангийн хошуунд захирагдаж байв. Энэ хошууны талаар товч дурдвал, Богд хаант Монгол улсын үед Түшээт хан аймгийн говь Мэргэн вангийн хошуу, Ардын засгийн жилүүдэд Богд хан уулын аймгийн Хутаг уулын хошуу нэртэй болж уг хошуу нь дотроо Хутаг уулын хошуу, Их дулаан уулын хошуу гэсэн хоёр хошуу болон тусгаарлагджээ.
Хутаг уулын хошуу нь Баян, Галба, Цээл, Ухаа уулын дөрвөн сумтай, Их дулаан уулын хошуу нь Баян, Дэлгэрэх, Сайхан, Сүмбэр-Цагаан, Сууж, Чандмань, Эрдэнэ зэрэг 7 сумтай байв.
Одоогийн Дорноговь аймгийн Хөвсгөл, Хатанбулаг, Сулинхээр, Улаанбадрах, Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумд нь Хутаг уулын хошуунаас, Дорноговь аймгийн Алтанширээ, Сайхандулаан, Өргөн сумд Их Дулаан уулын хошуунаас тус тус үүсэн байгуулагджээ. Их Дулаан уулын хошуу нь 1923 онд Хан-Хэнтий уулын аймгийн захиргаанд шилжсэн байна. VII Ноён хутагт нь Их Дулаан уулын хошуу буюу одоогийн Өргөн суманд харьяалагдаж байжээ.
1929 онд "Хутагт хувилгаадыг тодорхойлон бүртгэсэн маягт -д,
"Алдаршсан нэр: Ноён хутагт,
Өөрийн нэр: Наваанлувсан (Агваанлувсан). Урьд эрх мэдэлтэй байсангүй гагцхүү долоон удаа залагдсан. 55 настай, эхнэргүй. Бусдаас тэжээсэн 10-аад настай охин хүүхэд хоёр. Ойр төрлийн садан үгүй, 86 бодтой. Жил бүр татварт төгрөг гурвыг хураалгамой. Сүмбэрцагаан сумын зургадугаар арван, Өвөрхамарын хийдийн газар дувтам (байнга) суумой. Ойр үед захирагдаж явсан шавь үгүй. Ноён цорж хутагт цолыг устгуулан гагцхүү бандийн сэтэртэй үлдсэн" хэмээн өөрийн тухай мэдүүлжээ.
1925 онд Улсын Бага Хурлаас хутагт хувилгаадын шавь нар гэдэг нэрийг халахаар шийдвэрлэсэн байна. 1928 онд хуралдсан МАХН-ын VII, Улсын V их хурлуудаас VIII Богд Жибзундамба хутагтын зэрэг бусад хутагт хувилгаадын хойд дүрийг залж тодруулахыг хуулиар бүрмөсөн хориглосон юм. Энэ үед VII Ноён хутагт "Аграмба ноён цорж" цолоо хураалгажээ.
Мөн Богдын шавийн зохион байгуулалтыг дахин өөрчлөн 80 отог байгуулагдахад Баттулга уулын отгийг Мэргэн вангийн хошуунд нутаглаж байсан Аграмба Ноён цоржийн, мөн Жаран шавийн, Эх Дагины Сант сүмийн, Говийн тайж Ананд-Очирын хамжлага отгуудаар байгуулжээ.
1924 онд Баттулга уулын отгийн бүгд өрх-137, бүх амын тоо-1770, бүх бодын тоо-14172 байжээ. 1929 онд БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчид ба Засгийн Газрын Эрхлэх товчооны гишүүдийн хамтран хуралдсан V хурлын тогтоолоор, олон ардыг дарлан боолчилсон шар, хар феодал нарын зэрэг этгээдүүдийн хөрөнгийг хурааж үгээгүй хоосон ядуусыг тэтгэх туслах нийтийн-хөрөнгө болгох бодлогыг хэрэгжүүлэх үйл явц Ноён хутагтыг тойрсонгүй бусад хутагтын адил хөрөнгө малаа хураалгажээ.
1929 онд түүний 192 агт, 132 тэмээ бусад эд хөрөнгийг хурааж, 1931 онд хөрөнгөө нуун дарсан хэргээр баривчлан хорьсон байна. 1930 оны есдүгээр сарын 29-нд Хэнтий аймгийн Шүүхээс Их Дулаан уулын Шүүхэд илгээсэн бичигт, 169 тоот бичгээр хүргүүлэн ирсэн Наваанлувсандамбийжанцанг хүлээн авсан тухайгаа мэдэгджээ.
Улмаар мөн оны арванхоёрдугаар сарын 25-нд Хэнтий аймгийн Шүүхээс Эрүүгийн хэргийн 47 дугаар тогтоолоор Шүүх цаазын бичгийн 217 дугаарыг баримтлан 5 жилийн ял төлөвлөсөн байна. Ингээд 1930 оны арванхоёрдугаар сарын 29-нд Шүүх Таслах Газраас 867 тоот бичгээр Төв засан сайжруулах Газарт таван жилийн ходих ял эдлүүлэхээр тогтоожээ.
Ноён хутагтыг цагаатгах ажлын судалгааны явдад Агваанлувсандамбий жанцан буюу Цэрэндэжидийн Лувсанбалдан нь 1910-аад онд хоёр охин өргөж авсаны нэг нь Ганжуур овогтой Цэцэгмаа мөн бөгөөд нэхэмжлэгч С.Одсүрэн түүний төрсөн хүү болох нь гэрч С.Зоригтбаатар, З.Алтангэрэл нарын мэдүүлгүүд, ТЕГА-ын лавлагаа, судалгааны материал, дуртгал зэрэг хавтаст хэрэгт авагдсан бусад нотлох баримтуудаар тогтоогдож байх тул нэхэмжлэлийг хангах үндэслэлтэй хэмээн үзэж, Монгол Улсын Ерөнхий Прокурорын Газрын 2001 оны 6 дугаар сарын 22-ны 5/28 тоот тогтоолоор хэргийг хэрэгсэхгүй болгож цагаатгагдсан байна.
Эцэст нь түүний сургаал бүтээлийн талаар цухас дурдахад, VII Ноён хутагт нь V Ноёнхутагт Данзанравжаагийн зохиож ард олноо толилуулж байсан "Саран хөхөө жүжиг"-ийг тоглуулах горимыг дахин бичиж, ойр орчмын айл болон хийдүүдээс дүрд тохирох хүмүүсииг сонгон авч байсан тухай мэдээ баримт байдаг.
Энэ тухай судлаач, доктор С.Хөвсгөл судалгааны бүтээлдээ тэмдэглэжээ. Түүнчлэн VII хутагтын өөрийнх нь бичсэн "Ноён хутагтын сургаал оршвой" зэрэг олон сургаалын зохиолууд байдаг нь тухайн үеийн эрдэмтэн мэргэдийн нэгэн байсныг илтгэх буй заа.
Х.Мэндсайхан
Улс төрийн талаар хэлмэгдэгсдийн Судалгааны төвийн Эрдэм шинжилгээний ажилтан
Сэтгэгдэл0
... Ардчилсан хужаа луйварчид урвагчид сүүлийн 2 жил гаруй Монголын Төрийг хууль бусаар эзэгнэхдээ хийсэн гол ажил нь гэвэл Монгол төгрөгийн ханшийг 40 гаруй хувиар унагаж Монголын санхүү, банкны салбарыг цөлмөөд , эдийн засгийг огцом уналтанд оруулж , Ардчилсан Бондын Их өрөнд бурантаглуулан ,Монголыг илтэд Хятадчилж шинэчилснээр Монгол улсын тусгаар тогтнол аюулд учирч , ард түмний амьдрал доройтох биш бүр сөхөрч эхэлж байна. ... Гэтэл дээр нь Ардчилсан хужаа луйварчид урвагчид бодлогоор Төрийн мэдэлд ихэнх хувьцаа нь оршдог Багануурын хэт хортой нүүрсийг их хэмжээгээр тараан зарж байгаа нь нэг талаар тэд өөрсдийнхээ түрийвчийг хулгайлж луйвардсан Төрийн хөрөнгөөр дүүргэж , нөгөө талаар Монголчуудыг хортой утаагаар амьсгалуулан уушгийг устгаж , ургыг нь зулбуулах хэмжээнд эрүүл мэндийг нь доройтуулж амьдаар нь алж хөнөөж байгаа бусармаг гэмт үйлдлээ мэдсээр байж , бараг л ядууст бид буян хийсэн гэх нь холгүй хашгирч байгаа ерөнхий хулгайч Н Алтанхуягтангууд ичгэвтэр гэхэд бүр хэтэрхий цайчихсан харласан дотортой гэхэд багадахаар ардчилсан хужаа луйварчин урвагч этгээдүүд байна. ... ДЦС - 2 дээр баригдаж байсан утаагүй түлшний үйлдвэрийг санхүүжилтийг нь таслан , удирдлагыг нь элдвээр дарамталж төслийг нь хүчээр зогсоочихоод ичих ч үгүй тээвэрлэлтийн асуудлыг шийдвэрлэх боломжгүй учраас , ... гэсэн учир нь үл ойлгогдох тайлбар хийгээд сууж байгаа нь анхнаасаа зориудаар Монголчуудыг хорлох төлөвлөгөөтэй байсан гэдэг нь илт байна. Гэхдээ хэний даалгавраар үүнийг хийв . Мэдээж ардчилсан хужаа Ц Элбэгдоржтонгуудын өс авах хар хорон санаа , ардчилсан хужаа луйварчид урвагчдын сувдаг шунал нь дэндсэн хар хортой сэтгэл дээр нь Хятадууд , Өрнөдийнхний хаа ч устгаж цөлмөж байдаг бодлоготой холбогдсоноор хийгдсэн хэт гашуун утаа, удаандаа мэдрэгдэх хортой хүнсээр нь дотроос нь аажмаар үхүүлэх арга ажиллагаа ны нэг хэсэг байсан гэвэл үнэнд илүү нийцэх биз ээ. … Тэгээд ч Малайзийн онгоцыг үндсэн бай буюу ОХУ ын ерөнхийлөгчийг агнах гээд андууран байж Украйны шумбагч СУ - 25 онгоцоор Украйнчууд , АНУ , Өрнөдийнхэн хамтдаа нийлж унагаачихаад , нүүрээ барууныхаа ардчилсан соёлоор ширлээд нөгөө л бусдыг гүтгэдэг ичих булчирхайгүй худал хуурамч зангаараа үнэнийг гуйвуулан ОХУ ыг зориуд буруутан болгож байхад Монголчуудыг далдуур хорлох нь харин ч байгаа андууралгүй хийгдэж байгаа гэмт үйлдэл гэдэг нь илтэд нотлогдож байна. ... Юу тарина , түүнийгээ хураана . … Хан Тэнгэрийн хилэнд ардчилсан хужаа луйварчид урвагчид устан мөхөж тамын гүнд хаягдах болно. ... Мөнх Тэнгэрийн хүчин дор Монгол эх орон минь хүчирхэгжин хөгжин цэцэглэх болно.
Монгол улсад 9 дэх жилдээ зарагдаж буй Судасны хатуурал нарийслыг эрүүлжүүлж, цус шингэлэн холестрин бууруулах үйлчилгээ бүхий Ли Эр Кан бүтээгдэхүүний танилцуулга өдөр бүр явагдаж буй тул та бүхнийг урьж байна. Атеросклероз - Тархи мэдрэл, зүрх судас, даралт, хуян болон судасны хатуурал, нарийсал - бөглөрлөөс үүдэлтэй бүх төрлийн эмгэгүүдийг ганцхан бүтээгдэхүүнээр эрүүлжих боломжийг та бүхэнд олгож байна. Бүтээгдэхүүний 1 курс=330$. АУ докторын лекцэнд суух болон хувьчлан зөвлөгөө авах боломжтой. Хаяг: Чингэлтэй дүүргийн аркийн баруун урд “Тэрх цагаан нуур” ХХК байр 2 давхарт. Утас 96665038
Монгол улсад 9 дэх жилдээ зарагдаж буй Судасны хатуурал нарийслыг эрүүлжүүлж, цус шингэлэн холестрин бууруулах үйлчилгээ бүхий Ли Эр Кан бүтээгдэхүүний танилцуулга өдөр бүр явагдаж буй тул та бүхнийг урьж байна. Атеросклероз - Тархи мэдрэл, зүрх судас, даралт, хуян болон судасны хатуурал, нарийсал - бөглөрлөөс үүдэлтэй бүх төрлийн эмгэгүүдийг ганцхан бүтээгдэхүүнээр эрүүлжих боломжийг та бүхэнд олгож байна. Бүтээгдэхүүний 1 курс=330$. АУ докторын лекцэнд суух болон хувьчлан зөвлөгөө авах боломжтой. Хаяг: Чингэлтэй дүүргийн аркийн баруун урд “Тэрх цагаан нуур” ХХК байр 2 давхарт. Утас 96665038
Монгол улсад 9 дэх жилдээ зарагдаж буй Судасны хатуурал нарийслыг эрүүлжүүлж, цус шингэлэн холестрин бууруулах үйлчилгээ бүхий Ли Эр Кан бүтээгдэхүүний танилцуулга өдөр бүр явагдаж буй тул та бүхнийг урьж байна. Атеросклероз - Тархи мэдрэл, зүрх судас, даралт, хуян болон судасны хатуурал, нарийсал - бөглөрлөөс үүдэлтэй бүх төрлийн эмгэгүүдийг ганцхан бүтээгдэхүүнээр эрүүлжих боломжийг та бүхэнд олгож байна. Бүтээгдэхүүний 1 курс=330$. АУ докторын лекцэнд суух болон хувьчлан зөвлөгөө авах боломжтой. Хаяг: Чингэлтэй дүүргийн аркийн баруун урд “Тэрх цагаан нуур” ХХК байр 2 давхарт. Утас 96665038
… Ардчилалыг зөв буруу хэрэгжүүлснээс аливаа асуудал болж байгаа бус харин ардчилал өөрөө анархизмийн мөн чанарыг буюу хөлөөрөө толгой хийсэн үндэс суурьгүй нийгмийн тогтолцоо учраас буруу төрийн зохион байгуулалтыг дэмждэг . Нэгэнт үндэс суурь байхгүй бол зам зуурын ямар ч этгээд Монголын төрөөр тоглох боломжийг олгодог харийн эзэрхийлэгчдэд хамгийн ашигтай хувилбар. Их хуралд ардчилсан, хувьсгалч , ардын, бие даагч нэрээр хоорондоо тэмцэлдэнэ. Дотроо болохоор Женкогийн МСС ийнх гэээд хуваагдана үгүй бол Ц Элбэгдорж Н Энхбаяр М Энхсайхан М Энхболд Алтанхуягийнх Баттулгийнх гээд хуваагдана . Эдэнд үл харьялагдах Монголоо гэсэн С Баяр Сү Батболд Ц Нямдорж тэргүүтэй хүчин зөв сэтгэхүйгээр явсан ч хорон муутангуудын зальтай арга бааш, элдэв хуурмаг суртал нэвтрүүлгэнд мунхран хууртагдсан ард түмэн тэрийг нь ойлгохгүй болохоор тэд ганцаардана. Тэгээд Монголоо гэсэн болгоныг нэг нэгээр нь хорлож устгана . С Зориг, Зэнээ, Дашбалбар, С Отгонбилэг, О Энхсайхан гээд олон олон эх орончид зүй бусаар хороогдоод бусад нь айгаад юм ч дуугарах аа болино. Энэ бол ардчилал нэртэй харийн эзлэн түрэмгийлэл мөн. Хүн нэг л толгойтой харин мангас арван тав түүнээс ч их олон толгойтой байдаг . Мангасын үед ард олон их л зовдог .Толгой болгон болгон идэх уух , эзэрхийлэх шуналдаа дийлдсэн байдаг . Тэд бүгдийн хүслийг хангагч зовлонт нэгэн нь арьс махтайгаа хатдаг. Тэгвэл ардчилал бол арван таван толгойтой атгаалжин харийн хар мангас мөн . Мангас дарагдсан хойно зовсон түмэн олон зовлонгоосоо гэтэлж амар тайван аз жаргалтай амьдардаг.
Найгүй архичин тэрбээр гүндүүгүй сайхан монгол эр байсан.эрдэм номоор ч гавихгүй байх.
тэр хураасан эд хөрөнгөнөс одоо юү ч үлдээгүй шүү дэ. Ногоон малгайтнууд ихэнхий нь өөрсдөө идээд ууцан гэдэг юм. тэр үедээ комиссарын авгай бол хамгийн баян цатгалан хэхээ муусайн улаантнуудыг бүгдий нь хядах хэрэгтэй
Чи өөр шигээ хулгайч сэтгэлгээтэй бсан гэж андуураад бн уу.Тэд чинь буруу ч гэсэн өөрийн үзэл бодолдоо үнэнч улаан комммунистууд ихэнхи бсан.Хулгайч сэтгэлгээгүй,хураасан юмаа бүгдийг засагт тушаадаг бсан.Бас хяналт шалгалт чанга.Хулгайлж шамшигдуулсан нь илэрвэл буудуулах хатуу ялтай бсан үе.Наад хэлмэгдсэн гээд бгаа хүмүүсийн ихэнхи нь хүмүүсийн хуураж мунхаруулж хөрөнгө хураасан,юу ч бүтээдэггүй,цэрэгт явдаггүй,гэр бүл,хүүхэдтэй болдоггүй,тэгсэн мөртлөө шинжлэх ухаан,техник технологи Монголд дэлгэрэхийг эсэргүүцдэг,шашинаа дагаад Төвд,Хятадын талыг баримталдаг ТОМ ХЭРГЭМТЭЙ ЛАМ НАР БСАН ШҮҮ ДЭЭ.
Зоригийн хэргийг илрүүлэхгүй байгаа Элбэгээг огцруулая.