Эрхэм хүндэт Ховдчууд аа!
УИХ-ын эрхэм гишүүд ээ!
Хүндэт зочид төлөөлөгчид өө!
Юуны өмнө та бүхэнд Ховд хотод ёслол төгөлдөр зохион байгуулж буй XYII зууны үеийн Монголын төрийн нэрт зүтгэлтэн, тусгаар тогтнолын төлөө тууштай тэмцэгч Галдан бошигт хааны мэндэлсний 370 жилийн ой, Баруун бүсийн их хурд наадмын баярын мэндийг хүргэе.
Монголчууд дэлхий дахины улс төрийн амьдралд гүнзгий ул мөрөө үлдээсэн ард түмэн билээ. Бидний монголчууд төр улсаа үүсгэн байгуулж, хамгаалан тэмцсээр 2220 гаруй жилийн нүүрийг үзэж байна. Энэ түүхэн хугацаанд Монголын төрийн тусгаар тогтнол, шашин, соёлын хөгжилд гавъяат үйлс бүтээсэн төрийн зүтгэлтнүүд цөөнгүй төрсний нэг нь Зүүнгарын Галдан бошигт хаан (1644-1697) даруй мөн.
Галдан бошигт хааны өсөж бойжиж үйл ажиллагаагаа явуулж байсан XYII зууны үе бол Монгол орны улс төрийн амьдралд туйлын ээдрээтэй он жилүүд байлаа. Учир нь тухайн үед Төв Азид Манж Чин улсын түрэмгийлэгчдийн аюул занал нүүрлэж, Монгол орны төрийн тусгаар тогтнолд ноцтой саад тотгор учруулж байв. Иймд Монголчуудын тусгаар тогтнолд нүүрлэн буй тэр аюулыг Галдан бошигт зүгээр харж сууж түвдсэнгүй. Тэрбээр чухамхүү эл ноцтой аюулыг хэрхэн зайлуулах, Монголын тусгаар тогтнолыг хэрхэн хамгаалах талаар арга ухаан сүвэгчилж эхэлжээ.
Галдан бошигт 1671 онд Түвдээс Зүүнгарт буцаж ирснийхээ дараа Ойрад монголын олон аймгийг нэгтгэх тэмцэлд эрслэн босож, улмаар 1676 онд Зүүнгарын хаант улсыг байгуулжээ. Галдан бошигт хаан Зүүнгарын хаант улсыг байгуулсныхаа дараа хааны төв засаглал, улс төрийн нэгдлийг бэхжүүлж, засаг захиргааны шинэчлэлт хийх, мал аж ахуй, газар тариалан, гар урлал, худалдааг хөгжүүлэх талаар ихээхэн санаачилгатай ажилласан байна. Тухайлбал, Зүүнгарын хаант улсад шинээр бий болсон нийгмийн харилцааг зохицуулах зорилгоор 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-д нэмэлт болгон хоёр удаа цааз гарган мөрдүүлсэн, зоос цутган гүйлгээнд гаргасан, Ховд, Улаангом, Кульжинск зэрэг хэд хэдэн хотын эх суурийг тавьсан зэрэг нь үүний гэрч болно.
Тэрбээр мөн шашны томоохон зүтгэлтний хувьд Зүүнгарын хаант улсад шарын шашныг дэлгэрүүлэхэд идэвх зүтгэлтэй оролцож, сүм хийд байгуулан, сахил санваар хүртээж явжээ. Энэ бүхэн нь түүнийг Зүүнгарын хаант улсын “шинэтгэгч хаан”, “хууль тогтоогч хаан” хэмээн нэрийдэхэд хүргэжээ.
Монголын түүх судлалын суурь бүтээлүүдэд цохон тэмдэглэснээр Галдан бошигт хааны үйл ажиллагааны нэгэн онцлог тал нь Манжийн түрэмгийллийн эсрэг эрс шийдвэртэй шургуу тэмцсэнд оршино. Тэгээд ч эдүгээ Манжийн түрэмгийллийн эсрэг нийт монголчуудын тусгаар тогтнолыг хамгаалан амьдралынхаа сүүлчийн мөчийг хүртэл хатан зориг барин тэмцсэн Галдан бошигт хааны баатарлаг гавъяа үеийн үед баларшгүй юм. Түүний “Миний нутгийн шорооноос бурхан гуйсан ч бүү өг” хэмээсэн гэрээслэл нь эх оронч монгол хүн бүрийн зүрхний лугшилт хэвээр байх болно гэдгийг ойн энэ өдөр онцгойлон захиж хэлье.
Монгол түмний минь буян заяа өөдөө байж, сайн үйлс бүхэн дэлгэрэх болтугай.
Сэтгэгдэл0
Qnoodor Galdan Xaany gereeslel yu bolj bn?
ene muu hyraliin darga nertei salbadaich ochidog ni yub dee?Hobdchyyd gej heden yeeree nygeltei synaliin malnyyd haa holdono doo!!ta nar Galdangach dyydna bodongooch dyydna bidend yamar hamaatai yum be?ene daldagnyyr darga nertei nobstoigoon zaasaa!!!!!nysan jornyyd?....
Odoo Zuungariin uls haa baina? Niiteeree hyaduulj, nutgaa orhin zugataj sunusun bishuu? Halh l gantsaaraa uldej dee.
Галдан бол хэзээ ч хаан байгаагүй, тэрээр монгол болон түвдэд улааны шашинг устгаж, шарын шашныг дэлгэрүүлсэн, түүний хорт дээрмийн ажиллагаанаас болж баруун монголын жирийн ард түмэн хэдэн зуун ж л тайван амьдарч чадаагүй, торгуудууд зугтаж халимагийн одоогийн нутаг руу дайнаас дайжсан, тэгээд ч зогсоогүй ар монголын хаан болох санаа агуулж, монголыг дотроос задалсан зөвхөн өөрийнхөө хаан болох хүслийн төлөө юу ч хийхээс буцахгүй асар их хар хүсэл, өөрөөр хэлбэл амьдчөтгөр байсан юм, талийгаач ахынхаа эхнэр ануг дагуулаад дээрмийн дайнд гармагц араар бас нэг нөхөр хаан ширээнд залраад л. Үнэхээр хаан ширээний төлөө юугаа ч өгөхөд бэлэн аймшгийн гаруудаар дүүрэн бж. Харин халх түмэн эвтэй найртай сайхан амьдарч бж. Даанч энэ хар энерги халх руу чиглэж, гай болж эхэлж, олон монголчууд урагшаа дүрвэн нүүдэллэж дайжив. Эцэст нь халхын ноёдууд манжийн цэргийн тусламжтайгаар нэгмөсөн устгаж авсийм шүү. Манжийн төр эхний 200жилдээ монголд их ээлтэй бсан юм шүү. Харин яваандаа манжууд өөрөө устаж, ихэнх бодлого нь хятаджиж, хятад түшмэдүүдийн бодлогоор явагддаг болсон юм.
Uhsen baasnii Galdan. Ulirsan balarsan gait hun
Үнэндээ галдан гэж нэг нөхөр бгаагүй бол монгол болон түвдэд улааны шашин дэлгэрч, эхнэр авч болдог сайхан амьдрал цэцэглэсэн бол түвд болоод монголын хүн ам хэдэн арван саяд хүрч, өдийд маш хүчирхэг улсууд байх бсан юм шүү, тэр аймаар дайн дажинд асар их монголчууд буу үүрэн дээрэмчид болцгоож, нэг нэгнээ алж устган, мал сүрэн хүн ам нь тайван амьдарч, өсөж үржих бүх бололцоо хаагдсан бсан тул 300 гаад мянган хүн амтай торгуудууд зугтсан, галдантай хамт байлдаж бсан 600 гаад мянган ардыг хомроглон устгасан гээд бодоход хаан болохын төлөө хичнээн хүмүүний амь нас, тэр нь цаашлаад монгол эзгүйрхэд хүргэмээр хэмжээний гамшиг дагуулсан болохыг анзаараарай. Та бүхэнзохиолч Цэндийн Доржготовын Үлдээх Үг жижигхээн номыг олж уншаарай, түүхийг бидэнд яаж гуйвуулж зааж байсныг ойлгох боломж өгөх буйзаа м
Улааны шашин гэнэ үү. Хүний амнаас сонссон хэдэн үгээр үг хийдэг хүн байна даа чи. Галдангийн үед Монгол бүхлээрээ шарын шашинд орчихсон байсан даг. Өндөр гэгээн Занабазар чинь шарын шашны тэргүүн нь байсан шүү. Бодож бичиж ярь.
shinjaan, halimgiin oiraduud bol zarim n haan gej deedeldeg, zarim n bol oiraduudiin zovlong duudaj, gaid unagasan hun mun geed avch heltsdeggui yum baina lee.
Baruun Mongolchuud ba Halhuudad heleh neg zyil baina. Tegeheer Galdan bol torguud yumuu durvud hyn baigaagyi yum shuu. 4n Oiradiin udirdah omog ni Choros (bas Tsoros) baisan. Endees Manjid syyld buuj dagaar orsoniig ni Oold geh bolson. Choros bol Chingis Haanii duu Hasariin udam. Tegeheer Galdan bolon Zuungariin haad Hiad Borjigin ovogiinhon gehdee medeej Haanii udam bish Hasariin udamiinhan bolj taarch baina.
Баагий модон ташуур шиг хатуурч боссон шодойгоо барьж, бүсгүйн чийгтэж норсон эрхтэн рүү чиглүүлэн хатгалаа. Эмэгтэй хүнтэй “ойртоогүй” удсаныг ч хэлэх үү бүсгүйн нандин эрхтэнд орох сацуудаа л эзнээ дуу алдуулж орхив. Тэрээр аажимхан хөдөлж эхэлсэн ч биеийнх нь хөлс чийхрах тусам хөдөлгөөн нь хурдассаар байлаа. Нэг гараараа бүсгүйн өгзөгийг атгаж, нөгөө гараараа нурууг нь хотойлгон тэвэрчээ.
halhuud bish ba
uuchlaarai Galdaan bi buruu zuil hiij yanjee
yu chi medexgui manj,xytad,tubdiin xeniix ni shees bolx ni ul medegdex umxii erliiz xurliiz xalxuudad xelxed tuuxee medej abaa.....sogtuu tolgoinuudaa......Ter Torguuduud chini galdang torxoos 140-150 jiliin omno nuugeed yabchixsan yum....Tuunees bolood zugtaagui....Xalx oirdiin dainii xubid Tusheet xan Chaxundorj ni Manj eznbeesee zer zebseg amuu budaanii tuslamj abaad Baigal nuuriig erguulj abxaar mordson chi ajilaa chi xiisen yumgui but tsoxiuulaad uldegdel xunentseruudee tsugluulaad xiix yumaa olj yadaxdaa oirdod dobtolj Erchis moron xurtel deerem tonuul allaga xuchirxiilel uildeed zogsoxgui Oirdiin xolbooton XALxiin ZASAGT Xan Shariig bolon Galdangiin duu Dorjjab nariig xuis temtersen baidag.....xeden myangan xuniig a;lsan baidag...iim li bna daa.
Galdang xalxad dailaar orj uls gurnee negtgexiig zorij axui tsag dor Ar mongol ni 400-600 myangan xuntei baisan yum....Tegeed eleg negt Ax duuteigee negdsenees Manj Xytadiin bogsiig dolooj ems xuuxnee OXUULSAN ni deer gej shiided urgashaa zugtaajeee. Tegeed 1911 onii xubisagliig Obormongol.Oirad mongolchuud Tubd xunii udirdlagaar xiixed Xalx-antsaruud erdoo li 400 myanga baijee...200 garui jil bolxod xun am ni ossongui....xarin chi buuraad undestniixee xubid moxox tiishee xandjeee...alib nogoo Manjid dagaar orj Ems xuiuxnee OXUULAAD oorsdoo jargana gesen ain...uuniig tednii bvoobnii xemjee belgiin chalxtai xolboj oilgoj bolno...Daraa ni 1990 onii ardchilsan xubisgaliig bas li undesnii tsoonxuud xiixed xun am 3 say boljeee.....uund xalxuudiin oroltsoo baixguii....bas li oird xunii gabyaaa....iim li bna
Xalxad shariin shashin delgersen tuxaid uund Zuungarchuudiin noloo dusliin todii chi baixgui.....Xalxuud oorsdoo shashinaa songood oorsdiin dundaas Urbagch bogdoo todruulsan...tegeed chi Oirduudaas omno shariin shashind orson baidag....iim libn...er ni xalxuud bolobsrol muutai yum...oorsdiinxoo xenii erliiz....xaanaas irseniig chi medexgui....yu xiij yaj urbaj sharbaj yabsanaa chi meedexgui...xunii zoxiooson tuuxiig tseejleed li,,,
Галдан бошигт хааны баатарлаг гавъяа үеийн үед баларшгүй юм. Түүний “Миний нутгийн шорооноос бурхан гуйсан ч бүү өг” хэмээсэн гэрээслэл нь эх оронч монгол хүн бүрийн зүрхний лугшилт хэвээр байх болно гэдгийг ойн энэ өдөр онцгойлон захиж хэлье.